Morgunblaðið - 28.05.2003, Blaðsíða 22

LISTIR
22 MIÐVIKUDAGUR 28. MAÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
ÞAÐ er ekki oft að súperstjarna
í myndlistarheiminum haldi einka-
sýningu á Íslandi. En sú er raunin
um þessar mundir því að um síð-
ustu helgi opnaði bandaríski lista-
maðurinn Matthew Barney sýn-
ingu í Nýlistasafninu. Matthew
Barney er 36 ára gamall og hefur
verið áberandi í myndlistarheimin-
um í 11 ár eða síðan hann tók þátt í
sýningunni Documenta IV í Kassel,
Þýskalandi, árið 1992 og sýndi hið
eftirminnilega verk OTTOshaft, í
höfuðið á ruðningsboltahetjunni
Jimi Otto. OTTOshaft er undanfari
Cremaster-hringsins sem listamað-
urinn hóf svo að undirbúa á sama
ári. Fyrsti hluti Cremaster-verks-
ins, eða réttara sagt fjórði hlutinn
(listamaðurinn vann ekki verkefnið
í réttri röð), var frumsýndur árið
1994. Verkefninu lauk svo í fyrra-
vetur með umfangsmiklum sýning-
um í Guggenheim-safninu í New
York, Ludwig-safninu í Köln og
ARC í París.
Cremaster-hringurinn saman-
stendur af 5 kvikmyndum og fjölda
af skúlptúrum, bókverkum, teikn-
ingum og ljósmyndum. Titillinn á
við um vöðva sem stjórnar ýmist
herpingi eða sigi á hreðjum karl-
manna og samræmist hugmynd
Barneys um að þróun listaverksins
sé í líkingu við sjálfstætt vaxandi
lífform. Formrænt notar listamað-
urinn Cremaster-vöðvann sem
myndlíkingu fyrir afl sem stjórnar
þróunarferli fósturs. Fyrstu 7 vik-
ur þróunarstigsins er fóstrið kyn-
laust en þegar kynið er ákveðið
hefjast átök í líkingu við herping
og sig hreðjanna. Er þá fóstrið
fyrst aðskilið frá paradís og eignast
gagnstæðu. Hér er því um átök
gagnstæðra krafta að ræða, hins
kvenlega og karmannlega, Ying og
Yang, fegurðar og ljótleika, Apoll-
ós og Díonýsosar, menningar og
náttúru o.s.fv.
Cremaster-kvikmyndirnar
Cremaster-kvikmyndirnar eru
nokkurs konar ferðalag á milli
fimm landfræðilegra staða sem
hefst á æskuslóðum Barneys í
Idaho, nánar tiltekið á ruðnings-
boltaleikvangi þar sem listamaður-
inn gegndi bakvarðarstöðu á skóla-
árum sínum og endar síðan í
Ríkisóperunni í Búdapest. Á leið-
inni ferðast áhorfandinn gegn um
undraheim Barneys sem hefur að
geyma sögulegar staðreyndir,
goðafræði, líffræði, læknisfræði,
frímúrarafræði og auðvitað form-
fræði.
Cremaster-myndirnar teljast
óhefðbundar sem kvikmyndir, en
eiga sér þó hliðstæður í kvik-
myndasögunni, sérstaklega á tím-
um þöglu myndanna þegar kvik-
myndagerðarmenn þurftu að reiða
sig meira á myndræna tjáningu en
talaðan texta til þess að koma frá-
sögn til skila. Andalúsíuhundurinn
eftir surrealistana Luis Bunuel og
Salvador Dali frá árinu 1927 og
Entract́e sem Dadaistinn Rene
Clair gerði árið 1925 eru dæmi um
forfara Cremaster-myndanna.
Margt í myndunum minnir líka á
kvikmyndir David Lynch og Peter
Greenway sem báðir hafa bak-
grunn í myndlist. Þeir eru þó fyrst
og fremst kvikmyndagerðarmenn
en Matthew Barney er aftur á móti
skúlptúristi. Skúlptúr er allsráð-
andi í kvikmyndunum. Í hverri
senu er á einhvern hátt verið að
skapa skúlptúr, ýmist í mótun eða
þá eru skúlptúr-form í fókuspunkti.
Form Cremaster-vöðvans, sem hef-
ur tvo anga sem teygja sig í sitt
hvora áttina líkt og tvö horn með
kúlur á endunum, birtist oft í
myndunum, ýmist í forgrunni eða
bakrunni, sem abstrakt hlutur,
hnakkur á hvolfi, stóll, landslag eða
bara uppstilling. Leikarar í mynd-
unum þjóna álíka tilgangi og efni
gerir í skúlptúr. Listamaðurinn
valdi t.d. Ursulu Andress í hlutverk
Hlekkjadrottningarinnar í Cre-
master V vegna líkamlegrar bygg-
ingar hennar, þ.e. sem fyrsta
íþróttalega vaxna kven-kyntáknið, í
Cremaster III er hin gullfallega og
fótalausa Aimee Mullins, sem leik-
ur kattar-umbreytinginn með
gegnsæja gervifætur úr sama
plastefni og Barney notar í marga
„objekta“ sína og Richard Serra,
sem leikur Hiram Abiff í sömu
mynd hefur verið einn þekktasti
skúlptúristi Bandaríkjanna síðan á
sjöunda áratugnum og með nær-
veru sinni færir hann okkur nær
hugmyndinni um skúlptúr en nokk-
ur leikari hefði getað gert.
Cremaster-skúlptúrar
Helstu neikvæðu gagnrýnisradd-
ir á skúlptúra eða „objekta“ Barn-
eys eru að þeir séu bara leikmunir
fyrir kvikmyndirnar. Vissulega er
hollt að velta því fyrir sér hvaða
annað gildi þeir hafa en leikmunir
úr Hollywood-kvikmyndum sem
eru t.d. sýndir á Planet Hollywood-
veitingastöðum, svo sem brotajárn
úr „The Terminator“ eða tankurinn
sem geymdi Sylvester Stallone í
„The Demilition Man“. Má jafn-
framt spyrja sig hvort að ljós-
myndir af sminkuðum leikurum
Cremaster-myndanna, Laughton
herramanninum eða Hlekkja-
drottningunni, gegni einhverju
öðru hlutverki en ljósmyndir af
fígúrum Star Wars-myndanna,
Meistara Yoda eða Amidölu drottn-
ingu. Í sjálfu sér er enginn munur
þar á nema að inntakið eða nálgun
Barneys að kvikmyndagerð er, eins
og ég nefndi áður, út frá forsendum
myndlistar og skúlptúrs. Samspil
„objektanna“ og kvikmyndanna er
því af allt öðrum toga en samspil
leikmynda og kvikmynda. Efnis-
kenndin og formfræðin er t.d.
margfalt innihaldsríkari. Minnir
hún mig stundum á efniskennd í
verkum þýska myndlistarmannsins
Joseph Beuys sem telst á meðal
áhrifamestu skúlptúrista síðustu
aldar. Allt efni hjá Beuys þjónaði
tilgangi og notaði hann m.a. fitu
sem myndlíkingu fyrir líkamann.
Matthew Barney notar plastefni á
borð við pólíkarbonít og pólíprópil-
ín í sama tilgangi. Munurinn er
helst sá að fita í verkum Beuys átti
við um líkamann sjálfan á meðan
Barney vinnur með efni sem eru
notuð til að búa til gerviútlimi og
liðamót, þ.e. sem framlenging á
efnislíkamanum.
Beuys var einnig brautryðjandi í
skúlptúr-gjörningum, en slík uppá-
tæki eru tíð í Cremaster-myndun-
um. Fikt morðingjans Garys
Gilmores við sætisfestingar í bíl
sínum í Cremaster II, ferðalag
Laughton herramannsins um fæð-
ingarveg jarðar í Cremaster IV,
sement-gjörningur lærlingsins í
lyftu Chrysler-byggingarinnar og
klifur listamannsins á milli hæða
Guggenheims-safnsins í Cremaster
III eru dæmi um fjölmarga skúlpt-
úr-gjörningum sem listamaðurinn
fremur í myndunum, uppfullir af
táknfræði, fagurfræði, furðuleika
og glæsileika.
Cremaster-skemmtun
Þótt að Cremaster-hringurinn sé
í eðli sínu myndlistarverk er hann
líka múltí-milljóna króna fyrirtæki,
markaðsett í líkingu við Star Wars,
með sitt eigið „lógó“ þrykkt á plak-
öt og boli. Nokkuð hefur borið á
umræðu um skemmtigildi mynd-
listar og á Cremaster-hringur
Barneys erindi í þá umræðu. Á ný-
yrðið „infotainment“ (information /
entertainment) þar vel við. Orðið
hefur mikið verið notað um sjón-
hverfingamenn sem vinna á mörk-
um skemmtisýninga og sjónlista.
Þykir mér því athyglisvert að ein
af hetjum Barneys skuli vera
Harry Houdini, faðir nútíma sjón-
hverfinga, sem jafnframt er ein af
aðal sögupersónum Cremaster II.
Notar listamaðurinn Houdini sem
táknmynd fyrir formbreytingu eða
mótun forma og efnis, þ.e. þegar
Houdini er hlekkjaður og lokaður
af í þröngu rými þarf hann að um-
breyta sér til þess að verða frjáls.
Eitt sem er sláandi við Cre-
master-hringinn, og þá sérstaklega
í samhengi við íslenska myndlist,
er gríðarlegur skali listaverksins.
Það liggur ómæld hugsun og vinna
að baki og verkið spannar fimm
kvikmyndir og mikið magn ljós-
mynda, bóka og „objekta“ sem
leggja undir sig stóran hluta af
söfnum eins og Guggenheim og
Ludwig. Slíkur skali er framandi í
íslenskum myndlistarheimi og jafn-
vel óraunhæfur. Undirritaður sá
Cremaster-sýningu Matthews
Barneys í Ludwig-safninu í fyrra-
sumar og var það hreint makalaus
upplifun. Það sem við sjáum í Ný-
listasafninu er aðeins brot af um-
fanginu, enda skapar listamaðurinn
verkið sérstaklega fyrir sýningar-
sal Nýlistasafnsins sem er á við eitt
herbergi í Ludwig-safninu.
Cremaster-landslag
Sýningin í Nýlistasafninu nefnist
Cremaster Plate og byggir lista-
maðurinn hana á Cremaster-
hringnum. Myndirnar eru allar
sýndar í einu á skjáum sem mynda
hring í lofti safnsins. Það er tals-
vert truflandi að hafa allar mynd-
irnar á í einu og gefur það manni
frekar sýnishorn af þeim en að
maður horfi á þær í heild sinni.
Virkar hringlaga uppsetningin á
mig sem sjálfstæður skúlptúr sem
á að sýna að Cremaster-hringurinn
sé lokaður þrátt fyrir þetta nýja
listaverk sem er skapað út frá hon-
um.
Sjálf skúlptúr-innsetningin hefur
með jarðvirkni að gera. Innsetn-
ingin tekur allt sýningarrýmið sem
er teppalagt. Á sitt hvorum enda
rýmisins eru tveir stórir form-
skúlptúrar sem liggja meðfram
veggjunum og út á gólf. Þar er
teppið í kuðli og virðast formin
vera að ýta því áfram líkt og skrið-
jökli sem slípar til og mótar land.
Skúlptúrarnir eru úr vaxblönduðu
vaselíni sem er sleipt efni og hreyf-
anlegt líkt og skriðjökull og upp úr
vaselín-klumpunum standa hvítar
plötur úr plastefni líkt og ísjakar,
eða þá klettar sem myndast við
landsig þar sem gólf Nýlistasafns-
ins tekur hlutverk gljúfurs eða
gjár. Af Cremaster-kvikmyndunum
þykir mér innsetningin tengjast
mynd númer tvö hvað mest. Hún
gerist að hluta til í salt-eyðimörk í
Bandaríkjunum og endar í jökul-
landslagi í Kanada. Samskonar
plötur og Barney notar í Cre-
master plate í Nýlistasafninu er
einnig að finna í stuttum skúlptúr-
gjörningi tveggja kvenna í Cre-
master II.
Það er nokkuð merkilegt að
listamaðurinn kjósi að sýna í Ný-
listasafninu frekar en í öðrum
hvorum af stærri söfnunum í
Reykjavík, Listasafni Íslands eða
Listasafni Reykjavíkur, og er það
til votts um stöðu Nýlistasafnsins
sem helsti vettvangur samtímalista
á Íslandi. Sýning Matthews Barn-
eys er tvímælalaust mesti mynd-
listarviðburður ársins sem án efa
nær athygli út fyrir landsteinana,
þar sem að verkið er það fyrsta
sem listamaðurinn skapar eftir að
hann lokaði Cremaster-hringnum
og sýndi hann í heild sinni í New
York, Köln og París. Framtakið er
því mikil upplyfting fyrir Nýlista-
safnið sem/og fyrir íslenska list-
unnendur, en þeir hafa nú einstakt
tækifæri til að kynna sér og upplifa
myndlist þessa frábæra lista-
manns. Rétt er að geta þess að
kvikmyndir Barneys eru sýndar í
Regnboganum til 1. júní og eru að
mínu mati ómissandi hluti af sýn-
ingunni.
Cremaster-fyrirbærið
MYNDLIST
Nýlistasafnið
Opið á miðvikudögum til sunnudags frá
13–17. Sýningunni lýkur 29. júní.
ÝMSIR MIÐLAR
MATTHEWS BARNEYS
Morgunblaðið/Jim Smart
Frá sýningunni Cremaster Plate í Nýlistasafninu.
Richard Serra í hlutverki Hiram Abiff. Úr lokasenu Cremaster III.
Jón B. K. Ransu