Morgunblaðið - 23.09.2001, Blaðsíða 10

10 SUNNUDAGUR 23. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
K
ÍNVERSKUR kenninga-
smiður lét þau orð falla fyrr
á öldum, að væri einn maður
myrtur skyti verknaðurinn
tíu þúsund öðrum skelk í
bringu. Þeir sem rannsaka
hryðjuverk segja að nú væri
nær að segja að morð eins
vekti ótta hjá tíu milljónum.
Hryðjuverk hafa þekkst frá örófi alda, þótt
ekkert dæmi sé um jafn mikið mannfall í einu og
varð í Bandaríkjunum 11. september.
Menn eru ekki á einu máli um skilgreiningu
hugtaksins „hryðjuverk“. Bandaríska alríkis-
lögreglan FBI segir að það sé ólögleg beiting
valds eða ofbeldi gagnvart fólki eða eignum til
að kúga eða þvinga stjórnvöld, óbreytta borgara
eða hluta þeirra, í þeim tilgangi að ná fram póli-
tísku eða þjóðfélagslegu markmiði.
„Terreur“ í Frakklandi
Le Terreur, eða „Ógnarstjórnin“ kallaðist
tímabilið frá september 1793 til júlíloka 1794 í
Frakklandi. Stjórnvöld, með Robespierre í
broddi fylkingar, gripu þá til harðra aðgerða
gegn þeim sem töldust óvinir byltingarinnar. Í
París urðu aftökur daglegt brauð og sendimenn
stjórnarinnar fóru um héruð með ofbeldi. Sett
voru lög sem kváðu á um að sakborningar ættu
ekki kröfu á réttarhöldum eða lögfræðiaðstoð
og kviðdómur mætti aðeins taka afstöðu til þess
hvort hinn ákærði væri saklaus, eða hvort refsa
bæri honum með dauða. Um 300 þúsund manns
voru handteknir, 17 þúsund teknir af lífi og
fjöldi manns lést í fangelsum Frakklands.
Í kjölfar þessa skelfingartíma varð „terror-
isti“ samheiti yfir hvern þann sem reynir að
vinna málum sínum brautargengi með þvingun
og ógnunum.
Frakkar voru ekki fyrstir til að stjórna með
ofbeldi og skelfingu. Og það sem við köllum
hryðjuverk nú á dögum eru heldur engin ný
bóla. Gríski sagnfræðingurinn Xenofón (um
431–350 f. Kr) ritaði um áhrifamátt sálfræðilegs
hernaðar gegn óvinaþjóðum. Rómversku keis-
ararnir Tíberíus og Kaligúla, sem sátu að völd-
um á árunum 14 til 41, notuðu útlegðardóma,
eignarnám og aftökur til að hafa hemil á and-
stæðingum sínum. Spænski rannsóknarréttur-
inn handtók menn af handahófi, pyntaði þá og
tók af lífi í baráttu sinni gegn villutrú. Þar var
túlkunum á Biblíunni óspart beitt til að styðja
málstaðinn og enn í dag vísa menn til trúarrita
sinna til að réttlæta ofbeldisverk.
Félagsskapurinn Ku Klux Klan var stofnaður
í suðurríkjum Bandaríkjanna eftir borgara-
styrjöldina 1861–1865, en liðsmenn hans vildu
m.a. ekki sætta sig við lok þrælahalds og ný-
fengin borgararéttindi svartra. Þeir stunduðu
íkveikjur og myrtu blökkumenn, sem og hvíta
menn sem þeim þóttu of hliðhollir málstað
svartra. Ku Klux Klan er enn við lýði.
Upp úr miðri 19. öld störfuðu hópar stjórn-
leysingja innan Vestur-Evrópu, í Rússlandi og í
Bandaríkjunum, sem reyndu að þvinga fram
þjóðfélagslegar breytingar með morðum á
valdamönnum. Frá 1865 til 1905 féllu konungar,
forsetar, forsætisráðherrar og embættismenn
fyrir sprengjum og byssum stjórnleysingja.
Tekist á um landsvæði og trú
Á 20. öld breyttust hryðjuverkin, í takt við öra
þróun vopna. Ýmsir stjórnmálahópar, allt frá
þeim sem stóðu lengst til hægri til þeirra sem
voru yst á vinstri vængnum, beittu hryðjuverk-
um. Heilu ríkin tóku í raun upp sömu aðferðir og
eru skýrustu dæmin Þýskaland Hitlers og Sov-
étríki Stalíns, þar sem handtökur, pyntingar og
aftökur án dóms og laga voru óspart notaðar til
að hafa hömlur á andstæðingum stjórnvalda.
Nú á dögum er sjaldnast átt við ríkisstjórnir
þegar talað er um terrorisma og terrorista, eða
hryðjuverkamenn, heldur ýmsa herskáa minni-
hlutahópa sem beita ofbeldi til að vekja athygli á
málstað sínum. Baráttan hefur snúist um yf-
irráð nýlenduherra, til dæmis átök Alsírbúa og
Frakka, deilur um hverjir eigi tilkall til ákveð-
inna landsvæða, eins og deila Palestínumanna
og Ísraelsmanna er skýrasta dæmið um, trúar-
bragðadeildur, eins og kristallast í átökum kaþ-
ólikka og mótmælenda á Írlandi og í innbyrðis
átökum á milli uppreisnarhópa og stjórnvalda,
líkt og í Malasíu, Indónesíu, á Filippseyjum, í Ír-
an, Nikaragúa, El Salvador og Argentínu. Þá
eru dæmi um hryðjuverk sem beinast að af-
markaðri starfsemi, til dæmis sprengjuárásir á
læknastofur þar sem fóstureyðingar eru fram-
kvæmdar. Stundum starfa hryðjuverkamenn-
irnir einir, til dæmis var Ted Kaczynski, Una-
bomber, einn á ferð í sprengjuherferð sinni
gegn iðnríkinu í Bandaríkjunum, sem varð
þremur að bana og slasaði fjölda manns.
Þessi átök hefðu að líkindum flest farið fram
hjá þorra mannkyns ef ekki kæmi til fjölmiðlun
nútímans. Sprengja sem limlestir eða deyðir
fólk í fjarlægu landi endurómar samdægurs um
allan heim.
Ógnir í Evrópu
Ýmsir hryðjuverkahópar létu mjög að sér
kveða í Evrópu upp úr miðri 20. öld. Í Þýska-
landi voru Baader-Meinhof samtökin (Rote
Armee Fraktion) stofnuð árið 1968. Höfuðpaur-
arnir voru þau Andreas Baader og Ulrike Mein-
hof. Samtökin öfluðu sér fjár með ránum og
stunduðu sprengjuárásir og íkveikjur. Þýsk fyr-
irtæki urðu oftast fyrir barðinu á þeim, sem og
herbúðir þýska og bandaríska hersins. Hópur-
inn stundaði einnig mannrán og morð á stjórn-
málamönnum og mönnum í viðskiptalífinu. Um
miðjan áttunda áratuginn tóku samtökin upp
samstarf við palestínska hryðjuverkahópa, til
dæmis tóku tveir liðsmenn þeirra þátt í ráni á
farþegaþotu Air France árið 1976. Því ráni lauk
á Entebbe flugvelli í Úganda, þegar sérsveitir
Ísraela réðust til inngöngu í vélina.
Upphaflegur kjarni Baader-Meinhof samtak-
anna var 22 félagar. Ulrike Meinhof var hand-
tekin árið 1972, en hún hengdi sig í fangaklefa
sínum árið 1976. Andreas Baader náði að flýja
úr fangelsi árið 1972, en var handtekinn á ný ár-
ið 1976. Ári síðar fannst hann látinn af skotsári í
klefa sínum, sem og tveir aðrir félagar í samtök-
unum. Dauði þeirra var úrskurðaður sjálfs-
morð. Daginn áður hafði rán á flugvél þýska
flugfélagsins Lufthansa farið út um þúfur. Flug-
ræningjarnir kröfðust lausnar félaga sinna úr
fangelsi, en þýsk sérsveit réð niðurlögum flug-
ræningjanna á flugvelli í Sómalíu.
Eftir hrun kommúnismans í Austur-Þýska-
landi kom í ljós að leynilögreglan þar, Stasi,
hafði veitt félögum í Baader-Meinhof skjól, séð
um þjálfun þeirra og aðföng. Þegar skjólið var
horfið var óhjákvæmilegt að samtökin hættu
starfsemi, sem þau og gerðu árið 1992.
Morð á Ítalíu og í Frakklandi
Á Ítalíu létu Rauðu herdeildirnar, Brigate
Rosse, mjög að sér kveða á áttunda áratugnum.
Liðsmenn sögðust vera Marxistar, sem vildu
grafa undan ítalska ríkinu. Stofnandi samtak-
anna var Renato Curcio. Í nóvember 1970 voru
eldsprengjur sprengdar við ýmis fyrirtæki og
vöruhús í Mílanó og lýstu Rauðu herdeildirnar
ábyrgð á hendur sér. Ári síðar hófust mann-
ránin og 1974 morðin. Þekktasta hryðjuverk
Rauðu herdeildanna var ránið og morðið á Aldo
Moro, fyrrverandi forsætisráðherra Ítalíu, árið
1978.
Talið er að liðsmenn Rauðu herdeildanna hafi
verið um 400–500, um eitt þúsund í viðbót hafi
starfað með þeim tímabundið og nokkur þúsund
stutt samtökin með fjárframlögum og húsa-
skjóli. Undir lok níunda áratugarins var allur
máttur úr samtökunum, eftir að fjölmargir liðs-
menn höfðu verið handteknir.
Í Frakklandi starfaði hryðjuverkahópurinn
Action Directe og er talinn hafa verið samsuða
úr ýmsum eldri öfgahópum. Hópurinn kom fyrst
fram árið 1979 og réðst gegn ýmsum „kapítal-
ískum“ skotmörkum, eins og verksmiðjum og
gegn opinberum stofnunum á borð við dómstóla
og lögreglustöðvar. Þá myrti hópurinn m.a.
Georges Besse, stjórnarformann Renault verk-
smiðjanna og René Audran, embættismann hjá
franska varnarmálaráðuneytinu. Hópurinn
réðst einnig gegn gyðingum, til dæmis réðst
hann með vélbyssum og handsprengjum inn á
veitingastað í eigu gyðinga.
Aðskilnaðarsinnar Baska, ETA, hafa myrt um
800 manns á Spáni frá 1968, gerst sekir um 70
mannrán og sært þúsundir manna í baráttu sinni
fyrir sjálfstæði baskahéraðanna í norðurhluta
landsins. Spænsk stjórnvöld hafa ávallt neitað
að setjast til samningaviðræðna við ETA, enda
sé ekki verjanlegt að láta samtökin ná sínu fram
með hermdarverkum.
Tugir þúsunda myrtir í Perú
Utan Evrópu var fjöldinn allur af hryðju-
verkahópum virkur á 20. öldinni. Einna at-
kvæðamest voru ofstækisfullu maóistasamtökin
Skínandi stígur (Sendero Luminoso) í Perú.
Draumsýn stofnandans, Abimaels Guzmans, var
að umbreyta Perú og stofna þar nýtt lýðræði.
Samtökin voru stofnuð árið 1970 og óx fljótt
fiskur um hrygg. Um 1980 lýsti Skínandi stígur
yfir „alþýðustríði“ og þá hófust hryðjuverkin,
sem fólust m.a. í sprengjuárásum og launmorð-
um. Skínandi stígur réð lögum og lofum í ýmsum
fátækum héruðum Perú með hótunum og of-
beldi. Samtökin rændu m.a. ungum börnum og
ólu upp í sínum anda.
Þegar Guzman var handtekinn og dæmdur í
lífstíðarfangelsi, árið 1992, var áætlað að Skín-
andi stígur hefði drepið um 25–30 þúsund
manns, auk þess sem samtökin höfðu valdið
miklum efnahagslegum skaða.
Stríð yfirvalda og Skínandi stígs hefði að mati
ýmissa fréttaskýrenda án efa vakið meiri athygli
á Vesturlöndum hefði Perú haft meiri efnahags-
lega eða hernaðarlega þýðingu en raun ber vitni.
Handtaka Guzmans veikti samtökin mjög, en
þau eru enn á lista bandaríska utanríkisráðu-
neytisins yfir hættulegustu hryðjuverkahópa
heims.
Sprengt í New York
Í Puerto Rico árið 1974 risu upp samtökin
FALN, Fuerzas Armadas de Liberación
Nacional (Vopnaðar herdeildir til þjóðarfrelsun-
ar). Samtökin voru stofnuð um 1974 og höfðu
það markmið að vinna að sjálfstæði Puerto Rico
frá Bandaríkjunum. Samtökin áttu rætur að
rekja til Þjóðernisflokks Puerto Rico, sem
reyndi m.a. að ráða Harry S. Truman Banda-
ríkjaforseta af dögum árið 1950 og réðst með
byssur á lofti inn í fulltrúadeild bandaríska
þingsins og særði fimm þingmenn.
FALN kom fram á sjónarsviðið þegar sam-
tökin lýstu ábyrgð á hendur sér vegna fimm
sprenginga á Manhattan í New York, nærri Wall
Street, í Rockefeller Center og á Park Avenue.
Skemmdir urðu umtalsverðar, en ekkert mann-
tjón. Ári síðar létust þrír og 40 slösuðust í
sprengjutilræði FALN á Wall Street og síðar
það ár sprungu níu sprengjur nær samstundis í
New York, Washington og Chicago. Ekkert
manntjón varð.
Bandarísk yfirvöld handtóku 11 félaga í
FALN í Illinois ríki árið 1980. Þeir voru dæmdir
í allt að 50 ára fangelsi.
Flugrán og fjöldamorð
Japan fór ekki varhluta af hryðjuverkabylgj-
unni sem skók heiminn upp úr miðri síðustu öld.
Þar var Rauði herinn (Rengo Sekigun) athafna-
mestur, en hann var stofnaður 1969. Rauði her-
inn rændi m.a. vélum japanska flugfélagsins og
lagði undir sig sendiráð í ýmsum löndum, en
þekktasta hryðjuverk hans er líklega fjölda-
morðið á Lod flugvelli í Tel Aviv árið 1972 þar
sem 26 létust.
Miklar deilur blossuðu upp innan Rauða hers-
ins 1971–1972 og tóku liðsmenn hans 14 félaga
sína af lífi. Um svipað leyti náði japanska lög-
reglan að hafa uppi á mörgum hryðjuverka-
mannanna. Í kjölfarið urðu samtökin vanmátt-
ug, en þau héldu þó áfram hryðjuverkum.
Að öllum líkindum berast flestar fréttir til
Vesturlanda af hryðjuverkum tengdum átökum
Palestínumanna og Ísraela. Helstu hryðju-
verkasamtök þar nú eru Alþýðufylking fyrir
frelsi Palestínu (PFLP-GC), Hamas-samtökin,
Íslamska jihad og Þjóðarhreyfing til frelsunar
Palestínu.
Árið 1958 stofnaði Yasser Arafat. leiðtogi
Frelsissamtaka Palestínu (PLO), samtökin
Fatah. Fatah var ætlað að frelsa Palestínu frá
Ísrael. Sýrland veitti Fatah stuðning og sam-
tökin höfðu bækistöðvar í Damaskus.
Árið 1968 voru Fatah samtökin orðin mjög
öflug og áttu í mannskæðum átökum við Ísr-
aelsmenn. Fatah hafði töglin og hagldirnar í
PLO. Árið 1971 var hins vegar kominn upp
klofningur innan samtakanna og öfgahópur,
sem kallaði sig Svarta september, kom fram á
sjónarsviðið.
Ódæði í nafni æ
Hryðjuverk hafa þekkst frá örófi alda, þótt aldrei hafi afleiðingar þeirra verið jafn skelfilegar og í
árásinni á Bandaríkin 11. september. Ragnhildur Sverrisdóttir stiklaði á stóru í hryðjuverkasögu
heimsins og kannaði spár um framtíðarþróun hryðjuverka.
Í aldanna rás
hafa ýmsir minni-
hlutahópar gripið
til hryðjuverka til
að ná sínu fram