Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1989, Blaðsíða 8

Lífríki gólfteppanna
fni í fatnaði hverfur ekki heldur verður að
ryki. Gólfteppin hjá okkur eru eins og heill
örsmár heimur út af fyrir sig, fullur af fíngerð-
um trefjum, hárum og fisi. Og innan um öll
þessi rykkorn skríður svo hreingemingaliðið
Þetta er hálfgerð
hrollvekja. Jafnvel þótt
búið sé að ryksuga
gólfteppin
samvizkusamlega í
hverri viku, líta þau út í
smásjá eins og
frumskógur fullur af lífi.
Þar er aragrúi af lausum
treQum úr teppinu
sjálfu, sem þyrlast upp
við það eitt að gengið er
um gólf. Ásamt þeim er
urmull óskilgreindra
rykagna og húðhreisturs
og milljónir smámaura,
sem eru á hverjum
smábletti og lifa á þessu
æti.
EftirARNE
ROSENDAHL LASSEN
fram og aftur — það eru örlitlir rykmaurar.
Þeir nærast á þeim 50 milljónum hreistur-
flagna, sem losna og falla af húð hvers ein-
asta manns á hveijum sólarhring.
Þegar tvö eftii nuddast saman, losna við
það ýmist stærri eða smærri agnir úr báðum
efnunum og svífa af stað. Á þennan hátt
breytist til að mynda það sem eitt sinn var
þéttpijónaður olnbogi á ullarpeysu í milljón-
ir örfínna ullartrefja. Sumar þessara trefja
haldast stöðugt á sveimi í loftinu innan-
húss, en aðrar falla niður á gólfteppið eða
bak við bókahilluna. Á peysuna er hins veg-
ar komið gat.
Á gólfteppinu lenda ullartre^amar í fé-
lagsskap margvíslegra annarra trefja, ýmis
konar rykagna, húðhreisturs og lykmaura.
Allir menn fella um það bil eitt til tvö grömm
af húðhreistri á sólarhring, og það er feiki-
nóg fóður handa einni milljón rykmaura,
sem lifa góðu lífí á þessu æti.
Attfætlu-Maurarnir
Halda Sig Helzt í RÚMINU
Þessi maurafans, sem heldur sig í rykinu
á heimilum manna, er af þeirri tegund sem
kallast áttfætlumaurar. Þeir kjósa helzt að
taka sér bólfestu í svefnherbergjunum, því
að 20—30 stiga hiti og um það bil 75 pró-
sent loftraki veitir áttfætlu-maurunum hin
ákjósanlegustu lífsskilyrði. Hvergi dafna
áttfætlu-mauramir þó jafnvel og upp í rúm-
unum.
Rykið sem liggur í hveiju einasta rúmi
er samansett á alveg sérstakan hátt, sem
mauramir kunna vel að meta. Húðhreistur
myndar oft meira en helminginn af þessu
rúmryki; þess ber að gæta, að á meðan
maður sefur sinn venjulega sjö til átta tíma
nætursvefn, fellur um það bil hálft gramm
af húðhreistri af honum.
Auk húðflagnanna em rúmlega tuttugu
prósent trefjar í því ryki, sem myndast í
rúminu. Það em einkum bómullartreflar og
treijar úr dýnunni í þessu rúmryki, auk
Meðal þess sem ekki sést með berum augum, en er í ríkum mæli í gólfteppum,
er þessi áttfætlu-maur. Hann lifír m.a. af hreisturfíögum, sem sifellt fellur af
húð manna. Þessa uppáhaldsfæðu sína Gnnur maurinn bæði í gólfteppunum og
eins í sængurfötum.
Hár og trefjar hrúgast upp. í hvert
sinn sem tvö tauefhi nuddast saman,
losnar úr þeim bæði ryk og trefíar.
Hér sést hluti af auga skordýrs um-
kringt hári og trefjum úr fatnaði, tepp-
um og húsgögnum að viðbættu því sem
fellur af húð manna.
þess um það bil tíu prósent sandur, tvö til
þijú prósent af plöntuöjódufti og tólf pró-
sent af efnisögnum sem ekki reynist unnt
að greina af hvaða toga em spunnar. Og
við þetta allt saman bætast svo áttfætlu-
mauramir, sem em um það bil 0,3 prósent
af heildarmagni ryksins. Það táknar, að í
hveiju grammi af ryki í rúminu em allt að
því 1500 örsmáir áttfætlumaurar á ferli.
ARAGRÚIAF
Agnarsmáum Afætum
Áttfætlu-maur er ósköp lítið dýr, svo
smávaxið að rúmlega 3000 þeirra gætu
hæglega þrammað í halarófu á einni línu
hér í þessari grein. Áttfætlu-maurinn er auk
þess hálf-gagnsær, og er því erfitt að koma
auga á hann með beru auga. í rafeindasmá-
sjá lítur hann hins vegar út fyrir að vera
gríðarmikil skepna. Til allrar hamingju em
áttfætlu-mauramir þó í sjálfu sér hættulaus
dýr. Þeir lifa sem sé einungis af dauðu
húðhreistri, en þeir geta ekki þrifizt á heil-
brigðu, lifandi hörundi.
Nánustu ættingjar áttfætlu-mauranna
em ekki skordýr heldur köngullær, og er
álitið, að áttfætlu-maurar og köngullær
hafi átt sér sameiginlegan fyrirrennara í
dýri sem var á kreiki fyrir 300 milljónum
ára. Áttfætlu-mauramir sem dafna hvað
bezt í rykinu í rúmum manna, og raunar
flestir af nánustu ættingjum þeirra, hafa á
þróunarferli sínum sérhæft sig í að lifa
sníkjulífl í bælum annarra dýra. Þar sem
stærri dýr hafa búið sér ból, fínna þessar
afætur vemd gegn ofþurrki og blæstri og
geta orðið sér úti um mikið magn af æti,
sem ekkert annað dýr lítur við. Inni í yfir-
sængunum í rúmunum okkar stendur því
yflr ein heljarmikil æðardúnsveisla hjá átt-
fætlu-mauranum, og endast þeim birgðimar
í áratugi.
Hver maur lifir í þetta 45 til 60 daga.
Mikill fjöldi þeirra sogast vitanlega á brott
úr heimkynnum sínum, þegar ryksugunni
er beitt, en mauramir lifa á hinn bóginn
góðu lífi áfram í rykpokanum. Þar inni berst
þeim stöðugt meira æti í hvert sinn sem
ryksugað er.
Geta Orsakað Ofnæmi
í reynd gegna rykmauramir eins konar
sorphreinsunarstarfi með því að éta upp það
húðhreistur sem stöðugt fellur af mönnum.
Þessir áttfætlu-maurar era samt lítt vinsæl-
ir, ekki vegna þess hve ógeðslegir þeir em
í útliti, heldur sökum þess að dritið úr þeim
getur orsakað ofnæmi hjá fólki sem er sér-
staklega viðkvæmt fyrir ertingu að eðlis-
fari. Dritið úr áttfætlu-maur er yflrleitt um
það bil 20 míkrómetrar í þvermál, en það
er hémmbil sama stærð og eitt kom af
birkifijói. Þessar örsmáu agnir þyrlast upp
við minnstu hreyfíngu, halda sér lengi á
sveimi og geta svifið mjög langt. í því lofti,
sem menn anda að sér innanhúss er mikið
magn af slíkum dritögnum, en þessi loftm-
engun hefur þó engin áhrif á heilbrigt, sterk-
byggt fólk. En ef þessar dritagnir lenda á
hinn bóginn niður í öndunarfæri manna, sem
haldnir em ofnæmi fyrir áttfætlu-maumm,
þá valda þær heymæði eða andarteppu. Það
dugir því miður ekki til vamar, að sá sem
haldinn er ofnæmi fyrir lykmauram, taki
sig til og ryksjúgi bæði oft og vandlega,
því að dritagnir áttfætlu-mauranna em svo
örsmáar, að nokkur hluti þeirra þyrlast út
í gegnum síumar á flestum ryksugum og
er blásið út í andrúmsloftið á ný.
Mögnuð Rykmengun
Það væri ef til vill ekki fjarri lagi að
skíra ryksuguna upp og kalla hana fremur
rykblásara. Þegar ryksugan er sett í gang,
upphefst um leið heilmikill rykstormur í
herberginu. Það ryk sem ekki hefur verið
sogað upp, þyrlast út í lofti og leggst ekki
aftur fyrr en löngu eftir að slökkt hefur
verið á ryksugunni. Það em líka takmörk
fyrir því, hve hart má ganga fram í að beita
ryksugunni. Því fastar sem gólfteppið er
nuddað og hamast á því með ryksugustútn-
um, þeim mun fleiri hár og treflar losna
úr því. Aðrar hreingemingaaðferðir valda
líka mikilli rykmengun loftsins. Fátt kemst
þó til jafns við það rykþykkni, sem gýs upp
þegar verið er að búa um rúm: Sæng sem
tekin er upp og hrist kröftuglega eins og
alsiða er, skilar við það af sér meira en
100.000 hreisturflögum í hveijum rúmsenti-
metra af lofti. Rykmengunin í svefnherberg-
isloftinu er þar með orðin fimm sinnum
meiri en hún var, áður en búið var um rúm-
ið. Séu gólf sópuð og ryk þurrkað af munum
með klúti, þyrlast líka upp mikið ryk, og
eftir slíka hreingemingu getur fjöldi
rykagna í loftinu hæglega tvöfaldast. Jafn-
vel hreingeming með rennblautri gólftusku
veldur aukningu á fjölda rykagna í loftinu
— en mengunin er þó miklu minni með
þeirri aðferð.
Otrúlegt Svifþol
Nú má ekki skilja þessar lýsingar á meng-
andi áhrifum hreingemigna á híbýlum
manna þannig, að það sé algjörlega til-
gangslaust að þrífa húsin, því að allir vita
að nokkur hluti óhreinindanna lendir þrátt
fyrir allt í rykpokanum og á fægiskóflunni.
Þau dæmi um loftmengun við hreingem-
ingu, sem nefnd vom hér að framan, eiga
fremur að minna fólk á það, hve auðveld-
lega rykið þyrlast upp. Ástæðan fyrir því,
að hvers kyns athafnir manna skuli hafa
jafn feiknaleg áhrif á rykmagnið í loftinu
innanhúss, er svifþol rykagnanna. Minnsti
andblær veldur því, að rykagnimar taka að
þyrlast hátt á loft, og þær setjast ekki aft-
ur fyrr en þær rekast á einhvem flöt í her-
berginu, sem hefur einhvetja viðloðunar-
hæfni. Rykögn sem er einn hundraðasti úr
millimetra í þvermál, lækkar svif sitt um
20—50 sm á mínútu í algjörlega kyrrstæðu
lófti. Séu lykagnimar ennþá minni um sig,
lá reyndar segja að þær staðnæmist aldrei
jn séu á stöðugu sveimi fram og aftur. Þar
im teppi hafa verið lögð á allan gólfflötinn
veggja á milli á heimilum og á skrifstofum,
er oft á tíðum reynt að úða dálitlu vatni
yfir teppin til þess að halda rakastigi lofts-
ins hærra og draga úr rykmagninu í and-