Morgunblaðið - 18.08.2000, Blaðsíða 2

2 E FÖSTUDAGUR 18. ÁGÚST 2000
DAGLEGT LIF
MORGUNBLAÐIÐ
hreinlætis
Ofnæmi færist sífellt í vöxt
í vestrænum samfélögum
og annars staðar þar sem lífs-
hættir Vesturlanda hafa veríð
teknir upp.
Kristínu Elfu Guðnadóttur
klæjaði í fíngurgómana að fá
að vita af hverju og grennslaðist
fyrir um þennan torskilda___
sjúkdómsflokk.
Morgunblaðið/Jim Smart
Frjóofnæmi
Frjóofnæmi er Líklega næstalgengasta ofnæmið.
Vegna skógleysis er grasfrjóaofnæmi miklu al-
gengara hérlendis en birkifrjóaofnæmi. Upplýsingar
um frjótölur er hægt að nálgast á eftirtöldum stöðum:
• síðu 169 í textavarpi RÚV
• vedur.is
• heilsuvef Lyfju á visir.is
• veðurvef Morgunblaðsins á mbl.is
„Velmegun er ein heista skýringin á aukningu ofnæmis,“ segir Björn Árdal.
ONÆMISKERFI líkamans er álíka
flókið og taugakerfíð eða heilinn.
Það samanstendur af sérhæfðum
frumum og líffærum sem verja
líkamann gegn utanaðkomandi innrás og
geta þróað með sér „minni“, þannig að þegar
örvera sem hefur áður ráðist til atlögu reyn-
ir það á nýjan leik bregst kerfið við með ná-
kvæmum og áhrifaríkum hætti. Þegar
ónæmiskerfíð starfar rétt ver það okkur fyr-
ir sýklum, veirum, sveppum og sníklum. En
þegar einhver truflun er í kerfinu gefur það
aragrúa sjúkdóma iæri á að iosna úr læöiiigi,
þar á meðal ofnæmi. Einhverra hluta vegna
bregst ónæmiskerfi sumra við meinlausum
efhum og ræðst á þau eins og um skaðleg
efni væri að ræða.
Sérfræðingur í hósta, hnerra og kláða
Þegar einstaklingur með ofnæmistil-
hneigingu kemst í snertingu við ofnæmis-
vaka fer líkami hans að framleiða mikið
magn af hliðstæðum mótefnisvaka. Þessir
mótefnisvakar kallast IgE (immúnóglóbín
E). Þeir festa sig við mastfrumur og þegar
ofnæmisvakamir tengjast þessum mótefn-
um á yfirborði frumnanna losa þær boðefni
svo sem histamin, en það eru þessi efni sem
valda ofnæmiseinkennunum.
Bjöm Ardal, sérfræðingur í bama- og of-
næmislækningum, sem sjálfur kallar sig
reyndar sérfræðing í hósta, hnerra og kláða,
tók ljúflega í að skýra enn frekar tilurð of-
næmis og orsakir.
„Ofnæmi er viðbrögð líkamans við of-
næmisvökum, sem yfirleitt eru prótín,“ seg-
ir Bjöm. „Spumingin er af hverju við fram-
leiðum IgE ofnæmismótefnin ef þau eru
okkur bara til vandræða, en við því höfum
við ekkert einfalt svar. Hinsvegar er ofnæm-
istilhneigingin greinilega meðfædd. Ein-
staklingar sem hafa þessa ofnæmistilhneig-
ingu em kallaðir atópíkerar, en orðið
atópía hefur verið þýtt sem of-
1 næmishneigð. Erfðir
í ofnæmi em flóknar
og genamynstrið er
ekki fullkomlega
þekkt.“
Þijár megingerðir ofnæmis
Að sögn Bjöms birtist ofnæmið aðallega á
þrennan hátt, sem atópískt exem, astmi eða
ofnæmiskvef. lyAtópíska exemið er þetta
dæmigerða exem sem er í olnboga- og hnés-
bótum og að auki oft á úlnliðum eða í andliti
hjá bömum. Ef einstaklingur er með exem á
þessum stöðum þá er vitað að viðkomandi er
með ofnæmistilhneigingu."
I öðm lagi nefnir Bjöm astma. tyAstmi
telst með ofnæmissjúkdómum vegna þess að
yíirleítt f<?r hann saman með því að einstakl-
ingurinn er atópískur. Sérstaklega á þetta
við um böm. Orsakir astma em þó ekki alltaf
ofnæmi. Þegar astmasjúklingur fær slæmt
kast em veirusjúkdómar langoftast ástæð-
an. Areynsla, erting hvers konar og mengun
getur allt valdið kasti. Ef viðkomandi er til
dæmis með kattaofnæmi getur hann fengið
astmakast þegar hann kemur nálægt ketti,
en hann gæti fengið kast af allt annarri
ástæðu í næsta sinn.“
I þriðja lagi nefnir Bjöm síðan ofnæmis-
kvef. „Ofnæmiskvef er kalLað „hay fever“ á
ensku, sem er slæmt því þetta hefur hvorki
með hey né hita að gera. Ofnæmiskvef er
nokkurs konar hattheiti yfir nef- og augn-
einkenni sem stafa af frjóofnæmi, gæludýra-
ofnæmi, rykmauraofnæmi og fleim. Vert er
að taka fram að einnig er hægt að fá astma af
þessum sömu ofnæmisvökum, og margir fá
því miður allan einkennapakkann."
Að sögn Bjöms er fæðuofnæmi nokkuð sér
á parti og einkenni þess em aðallega melting-
artmflanir og einkenni í öndunarvegi, húð og
augum, en einnig getur fæðuofnæmið tengst
exemi. I undantekningartilvikum getur ein-
staklingur með fæðuofnæmi fengið ofnæmis-
lost.
Fleiri sjúkdómar sem em ofnæmistengdir
em t.d. ofsakláði, en orsök hans er stundum
ofnæmi að sögn Bjöms. „Ef ofnæmið er
sökudólgurinn þá er það vegna einhverra
fæðutegunda, en þó getur það stundum ver-
ið vegna loftborinna ofnæmisvaka. Ofsakláði
sem er ekki af völdum ofnæmis getur verið
af völdum sólar, hita, kulda, áreynslu eða
þrýstings á húð. Hjá börnum em veirusýk-
ingar mjög algeng orsök ofsakláða."
Hvað varðar ýmsa_ aðra sjúkdóma, til
dæmis mígreni, er ekki vitað um bein of-
næmistengsl en ef mígrenisjúklingur er með
ofnæmi geta ofnæmiseinkennin ef til vill
framkallað kast. Bjöm segir þann misskiln-
ing nokkuð útbreiddan að ftjóofnæmi og
heymæði séu eitt og hið sama en svo er alls
ekki. „Heymæði (farmers lung) er miklu
meiri veikindi og þar koma IgE oinæmis-
móteftiin ekkert við sögu. Ónæmissvömnin
er af allt öðrum toga og mótefnin em af IgG-
flokki. Veikindin felast í lungnabólgum af
völdum lífræns ryks.“
Fá ekki endilega ofnæmi
Bjöm segir nauðsynlegt að átta sig á að
þótt ofnæmistilhneiging sé til staðar er eng-
an veginn víst að viðkomandi þrói með sér
ofnæmi. „Það er þó ekki ólíklegt og til þess
að ganga úr skugga um að einhver sé með of-
næmi era gerð svokölluð pikkpróf. Þau em
mjög áreiðanleg, sérstaklega fyrir loftbom-
um ofnæmisvökum, en hinsvegar er alltaf
eitthvað um falskar jákvæðar niðurstöður úr
fæðuprófunum. Stundum er gert áreitipróf
sem felst í því að gefa einstaklingnum fæðu-
tegundina í vaxandi mæli. Þetta er aðallega
til að afsanna að um ofnæmi sé að ræða.“
í sambandi við hvort einstaklingur með of-
næmistilhneigingu þróar með sér ofnæmi eða
ekki spila tvær framugerðir lykilhlutverk.
„Þessar frumur nefhast Th-frumur,“ segir
Bjöm „og við fæðingu má orða það svo að þær
séu ekki enn búnar að ákveða hvað þær ætla
að verða þegar þær verða stórar. Þær em á
núllstigi. Við hvatningu frá sýklum og öðrum
örvemm þróast þær í Th-1 framur, sem em
framur sem stuðla að mótstöðu gegn örver-
um, eða Th-2 frumur, sem em lykilfrumumar
á bak við ofnæmissvörun líkamans við áreiti. í
móðurkviði lifir og hrærist bamið í Th-2 um-
hverfi og svona án ábyrgðar má því segja að
meðgangan sé hálfgert ofnæmi,“ segir Bjöm
kímileitur. „Ef einstaklingur er með ofnæm-
istilhneigingu þá er hann Th-2 svarari í eðli
sínu. Áreiti örvera í irumbemsku ýta hins
vegar undir að hann verði Th-1 svarari og þrói
ekki með sér oftiæmi.“
Fylgifiskur vestrænnar menningar
Miklar rannsóknir em í gangi á ofnæmi
víða um heim og margar þeirra fjölþjóðleg-
Fæðu
Algengir ofnæmisvakar í fæðu em mjólk,
egg, fískur, skelfiskur, hnetur, möndlur,
jarðhnetur, baunir og sojaafurðir. Af
þessum em mjólk og egg langalgengustu
ofnæmisvakarnir. Fæðuofnæmi er miklu
fátíðara en kattar- og fijóofnæmi.
• Algengi
ofnæmis
virðist fara
vaxandií
vestrænum
iðnríkjum
• Undirrót of-
næmis er enn
aðeins
þekkt að hluta
• Um er að ræða
fjölgena sjúkdóm
þar sem umhverfis-
þættir eru greinileg-
ir áhrifavaldar
Langalgengasti ofnæmisvakinn er köttur.
Kattarofnæmi veldur töluverðum usla hjá
börnum því að ofnæmisvakinn berst inn í skól-
ana með nemendum og kennurum.