Morgunblaðið - 09.06.1977, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. JUNI 1977
Ræóa prófessors Tómasar Helgasonar
yfirlæknis á 70 ára afmæli Kleppsspítala
Þann 27. maf 1907 kom fyrsti
sjúklingurinn í Kleppsspftalann.
Þó að ekki sér liðin nema 70 ár
sfðan, eru hins vegar rúm 100 ár
frá þvf farið var að tala í alvöru
um að koma þyrfti geðveiku fólki
á sjúkrahús. I ritinu Læknar á
Islandi (II. bindi) er þessum um-
ræðum lýst. Þorgrímur Johnsen
héraðslæknir ritaði í ársskýrslu
sfna 1871 stutta lýsingu á aðbún-
aði og meðferð geðveiks fólks i
landinu. Þegar heilbr.igðisráðið f
Kaupmannahöfn sá þessa lýsingu
þótti þvf ástandað svo blöskrunar-
legt, að brýna nauðsyn bæri til að
ráða bætur á, ef unnt væri. Lands-
höfðinginn bar sig þá saman við
stjórn Sjúkrahúsfélags Reykja-
víkur og landlækni. Hugðist hann
slá tvær flugur í einu höggi:
tryggja framtið Sjúkrahúss
Reykjavíkur og sýna lit á að leysa
vandræði geðsjúkra. Skyldi land-
stjórnin taka að sér rekstur
sjúkrahússins og endurbyggja
það á hentugri stað, þannig „að
það bæði gæti þénað sem almennt
sjúkrahús og lika um leið, með
tilpassandi tilbyggingu, sem
sjúkrahús fyrir sinnisveika".
Gerði hann ráð fyrir 18 almenn-
um sjúkrarúmum og 6—8 rúma
geðveikradeild.
Þegar þessar tillögur bárust
stjórninni i Kaupmannahöfn urðu
undirtektir hennar svipaðar og
þekkist enn í dag, þegar drepa
þarf málum á dreif, eða fresta.
Hún krafðist skýrslusöfnunar um
tölu geðveikra manna i landinu,
þótt birtar hefðu verið niðurstöð-
ur rannsóknar, sem danskur
læknir, Hubertz, hafði fram-
kvæmt og birt 1841. Var málið þar
með úr sögunni i bili. Ráðgjafi
landshöfðingjans um tillögugerð-
ina, Jón Hjaltalín landlæknir,
mun líklega hafa verið fyrsti
íslenski Iæknirinn, sem kynnti
sér eitthvað meðferð geðsjúkra.
Hann fór til Þýskalands 1838 til
þess að skoða geðsjúkrahús þar.
Lá nú málið að mestu í láginni þar
til 1901, að danskur læknir
Christian Schierbeek og
fjölskylda hans, buðust til að
ieggja fram það fé, sem þyrfti til
að reisa geðspitala fyrir 14—16
geðveiklinga, eins og sjúklangarn-
ir voru kallaðir þá. Hann bauðst
meira að segja tii að vera yfir-
læknir á spítalanum án launa
fyrst um sinn. Alþingi samþykkti
Iög 1901 um „geðveikrastofnun"
til þess að taka við þessari gjöf.
En Schierbeck mun hafa þótt fátt
um meðferð málsins og tók aftur
tilboð sitt áður en lögin voru lögð
fyrir konung til staðfestingar.
Það sama ár var skipuð nefnd
til þess að ihuga og koma fram
með tillögur um fátækra- og
sveitarstjórnarmál. Sú nefnd
skilaði, 1905, tillögum um frum-
varp um stofnun geðveikrahælis.
Skv. frumvarpinu var ætlunin að
þar væri rúm fyrir 22 sjúlkinga,
sem voru 1/6 hluti þeirra, sem
taldir voru geðveikir skv. mann-
talinu 1901. Alþingi þótti þetta of
lítið og breytti frumvarpinu
þannig, að hælið skyldi rúma 50
sjúklinga og mátti verja til bygg-
ingu þess 90 þús. kr. úr landsjóði,
en það voru nálægt 7.5% af heild-
arupphæð fjárlaga fyrir árið
1906. Til samanburðar má geta
þess, :ð heildarfjárfesting ríkis-
ins i heilbrigðisstofnunum 1977
er ekki nema 1.8% af útgjalda-
aætlun fjárlaga. 1 athugasemdum
við frumvarpið skrifaði
(iuðmundur Björnsson landlækn-
ir: „Fyrir því er full reynsla í
öðrum löndum, að best fer um
geðveikrahæli á bújörð nálægt
kauptúni eða stórbæ, en ekki í
þeim. Mjög mikils er um það vert,
að aðflutningar sjúklinga og að-
drættir séu sem hægastir".
Þingmenn voru mjög sammála
um nauðsyn aðgerða tii þess að
hlúa að geðveíkum og stuðla að
lækningu þeirra. Fleiri en einn
þingmaður lét orð falla um, að
meðferð geðveikra manna hér á
landi væri „þannig löguð að það
er sæmilegast fyrir þing og þjóð
að ekki sje á hana minnzt". Og
annar sagði: „Jeg álít að bezt
muni að sem minnst sjáist um
hana á prenti, en það mun ekki of
djúpt í árina tekið þó að sagt sje
að hún sé hneyxli". 1 þinginu var
nokkur ágreiningur um hvar stað-
setja ætti spítalann. Taldi neðri
deild eðlilegt að hann yrði stað-
settur að Kleppi, en einn þing-
maður í efri deild vakti athygli á,
að milliþinganefndin, sem fjallað
hefði um málið hefði bent á tvo
staði, annan nálægt Reykjavik, en
hinn nálægt Hafnarfirði. Þessi
þingmaður lagði áherslu á, að
staðsetja spftalann nálægt Hafn-
arfirði. Til samkomulags var sett í
lögin, að spitalinn ætti að vera á
bújörð í nánd við Reykjavík, en
stjórninni falið að ákveða staðinn.
Byggingar.
Strax í byrjun næsta árs var
hafist handa um byggingafram-
kvæmdir að Kleppi og byggt
sjúkrahús fyrir 50 sjúklinga og
Ibúðir fyrir starfsfólk.
Haustið 1905 fór Þórður heitinn
Sveinsson, þá nýútskrifaður
kandidat frá Læknaskólanum, ut-
an til þess að kynna sér geð-
veikralækningar og dvaldi i
Danmörku og Þýskalandi til árs-
loka 1906. Þann 1. apríl 1907 varð
hann læknir og forstöðumaður
geðveikrahælisins á Kleppi, eins
og það hét þá, og var yfirlæknir
þar til 1. janúar 1940. Hjúkrunar-
kona var Jórunn Bjarnadóttir,
sem síðan varð yfirhjúkrunar-
kona 1910 til dánardags 1938.
A fyrstu þremur árunum voru
118 sjúklingar lagðir inn á spital-
ann. Ur því komu mjög fáir á ári
hverju, vegna þess að þá var
spítalinn orðinn stiflaður af lang-
dvalarsjúklingum, sem annað
hvort tókst ekki að lækna, eða
áttu hvergi annars staðar höfði
sínu að halla. Það bar þvi brýna
nauðsyn til þess að stækka spital-
ann og í nóvember 1919 var byrj-
að að grafa grunn fyrir núverandi
aðalbyggingu, sem lengst af hefur
gengið undir nafninu Nýi Klepp-
ur. Sú bygging var tekin í notkun
1929 og var ætluð fyrir samtals 80
sjúklinga. Smám saman var
sjúklingum troðið í allar smugur,
starfsfólksibúðir og útihús voru
tekin fyrir sjúklanga, þannig að
þegar flest var urðu sjúklingar á
spítalanum um 300. Voru þrengsl-
in þá slík, að þau í sjálfu sér hafa
vafalaust verkað illa á sjúkiing-
ana. Og aðstaða til meðferðar var
engin að kalla, umfram rúmstæð-
in.
Upp úr 1960 byrjaði aðeins að
rofa til, en þá er byggt húsnæði
fyrir iðjuþjálfun, samkomu- og
leikfimisalur, ásamt verkstæðis-
og vélahúsi. Skömmu síðar fór
hjúkrunar- og dvalarheimilið Ás i
Hveragerði að taka við sjúkling-
um frá spítalanum. Varð það til
þess að draga talsvert úr þrengsl-
unum. En verulegra frekari úr-
bóta var þörf. Var i fyrstu miðað
að því að skapa öllum, sem hugs-
anlega gætu dvalið utan sjálfs
spítalans, einhverja aðstöðu.
Fyrsta skrefið i þessa átt var
heimili sem fyrrv. forstöðukona
spitalans, frk. Guðríður Jónsdótt-
ir, setti á laggirnar 1967 og rak
sjálf að Reynimel 55 þangað til
hún gaf Kleppsspítalanum það á
árinu 1973.
Það ár tókst og að tæma gamla
spítalann, timburhúsið, sem var i
notkun 27.5. 1907, en það var
löngu orðið ónothæft vegna kulda
og eldhættu. Arið áður hafði verið
tekin í notkun bygging fyrir
lækningastofur, rannsóknastofur
og kennslustofur, sem bætti veru-
lega aðstöðu spítalans til þess að
láta í té þá þjónustu, sem ætlast
er til af nútimageðsjúkrahúsi. Þá
loks fékk göngudeild spítalans,
sem orðin er mjög verulegur þátt-
ur í rekstri hans, húsnæði. Fram
að þeim tíma hafði hún ekki haft
neitt húsnæði og verið rekin í
stigum og á göngum.
A síðustu árum hefur einnig
verið unnið að því að bæta aðbúri-
að starfsfólks, annars vegar með
stækkun barnaheimiiis og hins
vegar með því að koma upp mat-
sal. Vegna takmarkaðra fjárveit-
inga hefði þetta ekki verið unnt.
Stór-
stígar
íram-
farir
með
til-
komn
nntíma
geí-
Ivfja
ef ekki hefði komið til bygginga-
aðferð, sem umsjónarmaður
spítalans, Baldur Skarphéðans-
son, hefur fundið upp. Var hún
fyrst notuð til þess að byggja
vinnuskála, þar sem rekinn er
verndaður vinnustaður, en tæki
og áhöld i hann gáfu Kiwanis
. klúbbarnir á tslandi. Framleiðsla
þessa vinnustaðar hefur síðan
verið notuð til að endurbyggja
gamla spitalann þar sem verður
borðstofa starfsfólks, matarmót-
taka og ýmis þjónusta, bæði við
sjúklinga og starfsfólk.
Ekki er hægt að skiljast svo við
umræðu um byggingasögu spítal-
ans, að ekki sé aðeins drepið á það
sem enn vantar á til þess að hér
verði hægt að reka virkan og góð-
an geðspftala um nokkur ókomin
ár. I þvi sambandi ber að nefna
ýmsa frekari aðstöðu fyrir starfs-
fólk, þannig að það hafi afdrep til
fatageymslu og snyrtingar, ýmis
konar aðstöðu fyrir meðferð og
kennslu sjúklinga og fyrir meiri
starfslega endurhæfingu. Síðast
en ekki sist vantar lyftu, þannig
að þeir sem eiga örðugt um stiga-
gang komist á milli hæða.
Sjúklingar
og starfslið.
1 upphafi var aðeins 1 læknir
við spitalann og annað starfslið
fátt. Annar læknir bættist við
þegar Nýi spitalinn var tekinn í
notkun, en þá var Helgi Tómsson
ráðinn yfirlæknir hans og var
lengst af fram til 1940, að spftal-
arnir voru sameinaðir. Hann var
þá ráðinn yfarlæknir alls spítal-
ans og var það til dauðadags 1958,
að Þórður Möller var settur yfir-
læknir. Fram til 1962 voru sjaldn-
ast meira en 4 læknar í starfi við
spitalann. Það ár urðu innlagnir á
spítalann 256. Upp úr því fór
læknum og öðru starfsliði fjölg-
andi. Jafnframt var hafinn rekst-
ur göngudeildar, fyrst í smáum
stíl, og innlagningum á spitalann
fjölgaði mjög og voru á síðasta ári
1157, auk þess sem tæpl. 1300
sjúklingar voru afgreiddir i tæpl.
11 þús. skipti í göngudeild. Nú
eru yfirlæknar 3 og heimild til að
hafa 9 sérfræðinga i geðlækning-
um og 11 aðstoðarlækna.
I byrjun var aðeins 1 hjúkrun-
arkona, en eiga nú að vera 75, þar
af 18 sérlærðar i geðhjúkrun.
Nokkrir hjúkrunarfræðingar
hafa farið utan til að afla sér
sérmenntunar í geðhjúkrun, en
haustið 1975 hófst kennsla i geð-
hjúkrun hér á landi við Nýja
hjúkrunarskólann og voru fyrstu
geðhjúkrunarfræðingarnir út-
skrifaðir þaðan í janúar sfðast-
liðnum. Aðrir sérlærðir starfs-
menn hafa smám saman bæst við,
fyrsti iðjuþjálfinn 1945, sálfræð-
ingur 1965 og félagsráðgjafi 1967.
Nú eiga að vera 8 iðjuþjálfar, 5
sálfræðingar og 7 félagsraððgjaf-
ar auk 63 sjúkraliða. Annað
starfsfólk er samtals 124. Þrátt
fyrir þennan fjölda teljum við að
enn vanti rúmlega 90 starfsmenn
í ýmsum greinum til þess að þjón-
usta spítalans nái viðunandi
staðli.
Frá upphafi hafa komið rúm-
lega 5600 sjúklingar á spitalann í
15200 skipti, þar af rúmlega helm-
ingur á siðustu 10—12 árum.
Fram til 1974 annaðist göngu-
deildin eingöngu eftirmeðferð
sjúklinga sem legið höfðu á spital-
anum, en siðan hefur hún einnig
tekið að sér meðferð sjúklinga,
sem ekki hafa þurft að leggjast á
spítalann. A sl. 3 árum hafa 840
einstaklingar leitað göngudeildar-
innar án þess að leggjast inn á
spítalann. Á siðustu 10 árum hef-
ur spitalinn einnig haft dag-
sjúklinga í vaxandi mæli og voru
þeir 122 á sl. ári. Öfugt við voru
um tíma, sérstaklega fyrir 1960,
nokkuð af nætursjúklingum, þ.e.
sjúklingum, sem unnu utan spit-
alans, en komu þangað að kvöldi.
A fyrsta aldarfjórðunginum,
sem spitalinn var starfræktur var
ekki hægt að bjóða mikla virka
meðferð í nútíma skilningi. Þá
var fyrst og fremst um að ræða
umönnun og gott atlæti. A næsta
aldarfjórðungi urðu nokkrar
framfarir i læknismeðferð og
iðjuþjálfun. Á siðustu 20—25 ár-
um hafa framfarirnar hins vegar
orðið mjög stórstigar með tilkomu
nútima geðlyfja, aukinni áherslu
á sállækningar einstaklinga, hóp-
lækningar og með tilkomu ýmissa
samfélagslæknangaforma, sem
ekki höfðu verið möguleg fyrir
tilkomu nútíma geðlyfja. Jafnf-
framt hefur verið lögð aukin
áhersla á hvers kyns endurhæf-
ingu, starfslega og félagslega.
Vegna þessara framfara hefur
dvalartimi sjúklinga á spltalanum
styst mjög, þannig að nú útskrif-
ast yfir 90% sjúklinganna, innan
þriggja mánaða.
Þrátt fyrir mikið vinnuálag
vegna meðferðar og umönnunar
sjúklinga, sem til spítalans hafa
leitað, hafa starfsmenn hans
reynt að sinna fræðslu og
rannsóknum, svo sem timi og að-
staða frekast hefur leyft. Á spítal-
anum hefur jafnan farið fram
kennsla læknastúdenta, hjúkrun-
arnema, sjúkraliða og nú á síð-
ustu árum kennsla aðstoðar-
lækna, hjúkrunarfræðinga, sál-
fræðinema og félagsráðgjafn-
nema. Aðstaðan til að sinna þess-
um þætti starfseminnar batnaði
verulega þegar teknar voru í
notkun kennslustofur og herbergi
fyrir smá hópa, á árinu 1972. Síð-
asta tillagið til þessa þáttar starf-
seminnar er gjöf kvenfélagsins
Hvitabandsins á myndsegul-
bandstækjum. Þau munu koma að
mjög góðu gagni bæði við kennsl-
una og eins við ýmis konar at-
ferlismeðferð fyrir sjúklingana.
Þessi.tæki eru svo nýkomin, að
þau hafa ekki verið tekin i notk-
un, eða formlega afhent ennþá.
Engin heilbrigðisstofnun er
starfrækt svo vel sé nema þar sér
stundaðar fræðilegar rannsóknir.
Á Kleppsspitalanum hefur þetta
verið reynt eftir megni. Um 150
fræðilegar ritgerðir hafa birst eft-
ir starfsmenn spitalans, flestar
um eigin rannsóknir, en nokkrar
yfirlitsgreinar. Fjórir af læknum
spitalans hafa lokið doktorsprófi
og tilheyrandi ritgerðum, þar af
þrír meðan þeir hafa verið í starfi
við spitalann, sá þriðji i gær
(26.5.).
Núverandi ástand.
Spitalinn hefur nú 7 deildir víðs-
vegar i Reykjavik og nágrenni,
fyrir utan aðalspítalann. Þessar
deildir eru flestar ætlaðar fyrir
langdvalarsjúklinga, utan deildin
á Vífilstöðum, sem ætluð er fyrir
drykkjusjúka. i spitalanum sjálf-
um að Kleppi eru nú rúm fyrir
126 sjúklinga. Af þeim rúmum
eru 18 ætluð sérstaklega fyrir
drykkjusjúka og auk þess eru á
milli 40 og 50 rúm notuð fyrir
langdvalarsjúklinga. Sumir
þeirra þrufa að dvelja á geð-
sjúkrahúsi, en aðrir gætu dvalið á
almennum hjúkrunardeildum, ef
pláss fengist þar. Þannig er nú
aðeins tæpur helmingur af rúm-
um Kleppsspítalans tiltækur fyrir
geðsjúklinga, aðra en drykkju-
sjúka, sem þurfa skammtímavist-
unar við. Á langdvalardeildum ut-
an spitalans dveljast nú 106 sjúlk-
ingar.
Göngukeildir spítalans eru
reknar á 2 stöðum, að Kleppsspít-
alanum sjálfum og að Flókagötu
31, síðarnefnda deildin sérstak-
lega fyrir drykkjusjúka. Göngu-
deildirnar annast fyrst og fremst
sjúklinga, sem þangað geta komið
sjálfir, en líta einnig í litlum
mæli, eftir meðferð annarra
sjúklinga, sem ekki geta komið
þangað sjálfir og dvelja annað
hvort á öðrum stofnunum eða
heimilum sínum. En mikið vantar
á, að spítalinn og aðrar stofnanir,
sem fást við meðferð geðsjúkra
geti fullnægt brýnustu þörfum
fólks fyrir geðlæknismeðferð,
hvort heldur sem er á sjúkrahúsi
eða á göngudeild. Þá er og nauð-
synlegt að auka og bæta endur-
hæfingaraðstöðu og koma á fót
vernduðum vinnustöðum fyrir þá
sem ekki geta unnið fulla vinnu
við venjulega samkeppni. Mikil
bót var að gjöf Kiwanis manna,
sem stuðlaði að því að koma á fót
framleiðslu byggingaeininga
Baldurs Skarphéðinssonar og má
vænta sín mikils af þeirri starf-
semi.
Áður hefur verið minnst á, að
ekki sé siður nauðsyn á að bæta
aðbúnað starfsfólks en sjúklinga
og hefur nokkuð áunnist þar, þó
að enn vanti mikið. í þvi sam-
bandi vil ég geta sérstaklega um
viðbyggingu barnaheimilis, sem
Framhald á bls. 28