Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2001, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2001, Blaðsíða 4
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. MAÍ 2001 Á RIÐ 1998 kom eftir undir- ritaðan bók sem bar heitið Veröld víð. Undir titli bók- ar stendur til skýringar: „Skáldsaga um ævi og ör- lög Guðríðar Þorbjarnar- dóttur – víðförlustu konu miðalda.“ Við undirbúning þessa verks reyndi ég að vitja allra þeirra staða þar sem Guðríður á að hafa dvalist, um lengri eða skemmri tíma, allt frá því að hún fæddist á Laugarbrekku á Snæfellsnesi til þess er hún bar bein sín að Glaumbæjarkirkju í Skagafirði. Þá vaknaði löngun mín til að kanna nánar Vín- land hið góða þar sem hún dvaldist um þriggja vetra skeið með bónda sínum Þorfinni karlsefni og ól sitt fyrsta barn. Drög að eftirfarandi ritsmíð voru samin fyrr á þessu ári vegna afmælisrits sem helgað er Haraldi Bessasyni sjötugum. Það rit var gert af nokkru alvöruleysi til skemmtanar honum og öðrum; en seinna „skrifaða eg þessa of hið sama far ... og jók eg því er mér varð síðan kunnara og nú er gerr sagt á þessi en á þeirri“. Vínlandssögurnar Helstu heimildir um Guðríði og bónda henn- ar Þorfinn karlsefni eru tvær Íslendingasögur sem venjulega eru nefndar Grænlendingasaga og Eiríks saga rauða. Grænlendingasaga er varðveitt í hinu fræga handriti Flateyjarbók, en Eiríkssaga er geymd á tveimur skinnbókum sem nefndar eru Hauksbók og Skálholtsbók. Flateyjarbók er rituð seint á 14. öld, og er viðbúið að sagan hafi tekið ýmsum breytingum og villur slæðst inn í hana á vegferð gegnum margar uppskriftir. Eiríkssaga er hóti betur geymd: Handritin eru tvö og bæta hvort annað upp að nokkru. Hauksbók er eldri, rituð laust eftir 1300; þar er sögutextinn dálítið styttur, en þó er þar margt réttara en í Skálholtsbók sem ekki er rituð fyrr en á öndverðri 15. öld. Heiti sögunnar er í Skálholtsbók Saga Eiríks rauða. Í Hauksbók er fyrirsögnin nú ólæsileg, en þar hefur sagan líklega verið kennd við Þor- finn karlsefni, og væri það réttnefni því að meira segir frá honum og Guðríði konu hans heldur en Eiríki rauða. Margir fræðimenn, til dæmis Jón Jóhannesson, nefna og söguna Þor- finns sögu karlsefnis. Sögurnar tvær herma að nokkru frá sama fólki og sömu atburðum, en margt ber á milli. Það misræmi stingur mest í augu að í Eiríks- sögu er Leifur Eiríksson, auknefndur hinn heppni, sagður fyrstur manna hafa fundið Vín- land og önnur fjarlæg lönd í vestri, en síðan fer Skagfirðingurinn Þorfinnur karlsefni og kann- ar hin nýju lönd. En í Grænlendingasögu er Bjarni nokkur Herjólfsson frá Drepstokki við Eyrarbakka látinn finna löndin, en er ófús til landgöngu, og fellur nánari könnun í hlut Leifs. Þannig leikur Leifur í Grænlendingasögu svip- að hlutverk sem Þorfinnur í Eiríkssögu. Það hefur leikið á ýmsu hvorri sögunni menn trúa betur. Lengi var Eiríkssaga í meiri met- um, vegna þess að hún er lengri og ítarlegri og einnig í betra samræmi við önnur fræg fornrit svo sem Landnámu og Heimskringlu Snorra Sturlusonar. (Raunar gættu menn þess ekki að ein mun verið hafa undirstaða allra þeirra rita sem eigna Leifi landafundina, hvort sem það hefur nú verið eldri Landnáma, eldri Eiríks- saga eða eitthvert enn annað rit sem nú er glat- að í upphaflegri mynd.) Vegur Eiríkssögu stóð í fyrstu lotu fram til 1956. Þá kom Jón Jóhannesson prófessor til skjala og reit grein í Nordælu, afmæliskveðju til Sigurðar Nordals á sjötugsafmæli hans. Jón hóf Grænlendingasögu til vegs, taldi að hún væri með hinum allra elstu Íslendingasögum, og væri Eiríkssaga ekki annað en teygð og breytt endursögn hennar. Ritgerð Jóns var þýdd á ensku og varð því nokkuð kunn. Meðal annars hefur hún að líkindum verið brúkuð sem heimild að Vínlandskortinu. En í áletrun korts- ins er miðlað málum og þeir Bjarni og Leifur látnir verða samferða til Vínlands. Og síðan stóð gengi Grænlendingasögu mjög hátt um hríð. Þannig er hún eina Íslendingasaga sem nýtur þeirrar náðar að vera notuð sem heimild í fyrsta bindi Þjóðhátíðarsögunnar 1974 (Jakob Benediktsson). En alveldi Grænlendingasögu entist ekki lengi. Árið eftir skrifaði ég undirritaður í annað bindi hátíðarsögunnar og reyndi enn að lyfta Eiríkssögu nokkuð, þótt í stuttu máli væri. Þremur árum síðar kom svo Ólafur Halldórs- son og leitaði jafnvægis milli sagnanna í Græn- landsriti sínu (Grænland í miðaldaritum, 1978). Ólafur gerir ráð fyrir „að hvorki hafi höfundur Eiríks sögu rauða þekkt Grænlendinga sögu, né höfundur Grænlendinga sögu þekkt Eiríks sögu rauða, heldur „styðjist [þær] við munn- legar sagnir og að til þessara sagna megi rekja sameiginleg efnisatriði í sögunum“ (bls. 398– 400). Þetta hefur síðan verið haft fyrir satt, og horfir til þess að flestir muni trúa því meðan við Ólafur lifum. Ólafur telur upp 18 efnisatriði sameiginleg í sögunum tveimur og segir síðan (bls 371): „Þetta er í stórum dráttum sá efniviður sem er sameiginlegur í báðum sögunum, og má búast við að hér sé um að ræða þann kjarna í munn- legum sögnum, sem báðar sögurnar eru smíð- aðar úr.“ Að öðru leyti metur Ólafur báðar sög- urnar með varúð sem heimildarrit. Síðar komst ég ekki hjá því að bera saman sögurnar tvær og meta gildi þeirra þegar ég tók að rita sögu mína um Guðríði. Og þá varð nið- urstaða mín sú að í flestum greinum væri Ei- ríkssaga ekki aðeins lengri og ítarlegri heldur og sannfróðari en Grænlendingasaga. Látum liggja á milli hluta hvor hafi fundið Ameríku, Leifur Eiríksson eða Bjarni Herjólfs- son. Persónulega hallast ég að því að þeir hafi fundið hana báðir, en þó ekki verið samferða eins og á Vínlandskortinu. Ef menn ætla að sigla frá Íslandi eða Noregi stystu leið út til Brattahlíðar, þarf ekki miklu að skeika til að lenda framhjá Grænlandi, og þá hljóta menn, fyrr eða síðar, að rekast á Ameríku. Líklega hafa þeir kumpánar þá villst þangað vestur um svipað leyti úr því að báðum er eignaður fund- urinn. En ef öðrum ber meiri heiður af fundi Vínlands þá hallast ég fremur að Bjarna. Leif- ur, sonur landnámsmannsins og landshöfðingj- ans og kristniboði Grænlands, er líklegri til að draga til sín meiri vegsemd en honum ber með réttu. Í Eiríkssögu er aðeins greint frá þremur Vín- landsferðum: (1) Landafundaför Leifs heppna. (2) Villuför Þorsteins Eiríkssonar. (3) Land- námsför Þorfinns karlsefnis. Þess er ekki getið að Leifur reisi neinar „búðir“ á Vínlandi, enda hafði hann hvorki ástæðu né tóm til þess í Ei- ríkssögu. Samkvæmt Grænlendingasögu voru farnar fleiri Vínlandsferðir, og er þó sýnilega að miklu leyti um að ræða sömu ferðir sem í Eiríkssögu, en oft með öðrum þátttakendum og breyttum aðstæðum. Þannig svarar landnámsför Þor- finns karlsefnis í Eiríkssögu til þriggja Vín- landsferða sem lýst er sérstaklega hverri um sig í Grænlendingasögu (eftir að Bjarni Herj- ólfsson hefur fundið löndin): (1) Könnunarför Leifs; (2) feigðarför Þorvalds Eiríkssonar, og (3) landnámsför Karlsefnis sjálfs sem frá er sagt í báðum sögunum. Aukreitis er í Grænlendingasögu ógnarför Freydísar Eiríksdóttur er hún drap hina aust- firsku bræður Helga og Finnboga og fylgdarlið þeirra. Annaðhvort hefur höfundur Eiríkssögu ekki vitað um þá för eða ekki viljað lýsa slíkum ósköpum. Eiríkssaga traustari en Grænlendingasaga Þegar kemur að frásögnum af Guðríði Þor- bjarnardóttur og Þorfinni karlsefni þá trúi ég Eiríkssögu betur en Grænlendingasögu, og skal nú nefna nokkur dæmi því til styrkingar: (1) Eiríkssaga er sú heimild sem mest kann að segja frá þeim hjónum, einkum Guðríði, enda telur Ólafur Halldórsson að hún ætti í raun og veru að heita Guðríðar saga Þorbjarnardóttur. Í sögunni er framætt Guðríðar skilmerkilega rakin, og sama ættartala er í Landnámu. En Grænlendingasaga kann ekkert að segja frá uppruna Guðríðar. Henni skýtur þar upp ættlausri og skipreika á skeri úti fyrir ströndu Grænlands ásamt bónda hennar, ókunnum norskum manni sem Þórir er nefndur. Síðan losar sagan sig skjótlega við Þóri þennan, lætur hann andast á sóttarsæng. (Eins og í Eiríks- sögu er Guðríður síðan gefin Þorsteini Eiríks- syni rauða og eftir lát hans Þorfinni karlsefni.) (2) Fræðimönnum ber saman um að Hellu- land sagnanna muni vera það land sem nú nefn- ist Baffinsland, og þykir þó lýsing Eiríkssögu eiga betur við það en lýsing Grænlendingasögu. Í Grænlendingasögu segir: „Jöklar miklir voru allt hið efra en sem ein hella væri allt til jökl- anna frá sjónum, og sýndist þeim það land vera gæðalaust.“ En Eiríkssaga segir svo: „Þá fundu þeir land og reru fyrir á bátum og könnuðu landið og fundu þar hellur margar og svo stórar að tveir menn máttu vel spyrnast í iljar.“ Páll Bergþórsson telur í bók sinni Vínlandsgátan að þetta sé svokallað „svartmelmi“ eða „horn- blendi“ sem gnótt sé af á Baffinslandi. „Jöklar hafa brotið [berglögin] og borið kolsvört stykk- in með sér og dreift þeim yfir ljósara umhverfi. Þessi björg eru oft eins konar blakkir eða hellur með láréttum rákum. ... Stærsta hellan er þar minnst 9 tonn að þyngd og gæti verið 1–3 metr- ar á hvern kant, ekki fjærri því að tveir menn gætu spyrnst í iljar“ (Vínlandsgátan, bls. 34). Birtir Páll mynd af einni slíkri hellu (bls. 21). (3) Fyrir nokkrum áratugum fann Norðmað- urinn Helge Ingstad norrænar rústir nyrst á Nýfundnalandi þar sem nú kallast L’Anse aux Meadows (nafnið er aflagað úr frönsku). Geisla- kols-aldursgreiningar benda til að rústir þessar séu um það bil þúsund ára gamlar. Margir vís- indamenn hallast að því að þarna muni fundnar leifar Leifsbúða sem nefndar eru í Grænlend- ingasögu, en þar hafði Leifur vetursetu – og síð- an fleiri könnuðir, meðal annarra Þorfinnur karlsefni samkvæmt Grænlendingasögu. Karlsefni hafði með sér „allskonar fénað“ af því að hann hugðist „byggja landið“. Í L’Anse aux Meadows hafa hinsvegar ekki fundist neinar minjar eftir búfénað, og hafa menn saknað þess. En það þarf raunar engan að undra ef Ei- ríkssögu er fylgt: Þar er alls ekki getið um Leifsbúðir, og þá að sjálfsögðu ekki að Karls- efni hafi haft þar vetursetu. Hann fer austan við landið samkvæmt Eiríkssögu svo sem brátt mun rakið verða. (4) Í Eiríkssögu býr Karlsefni „norður í Reyninesi í Skagafirði er nú er kallað <Staður í Reyninesi>.“ Og eftir Vínlandsævintýrið fer hann „heim til bús síns í Reynines“. Í Græn- lendingasögu er ekki getið bústaðar Karlsefnis fyrir vesturförina, og er hann í reiðileysi fyrsta veturinn eftir heimkomuna. „En um vorið keypti hann Glaumbæjarland og gerði bú á og bjó þar meðan hann lifði.“ – Það er heldur ólík- legt að slíkur auðmaður sem Karlsefni hafi ekki átt að neinni staðfestu að hverfa á Íslandi. Og um kaup hans á Glaumbæ og búsetu þar segir Matthías Þórðarson í útgáfu sinni (bls. 268-69 nm.): „Þessa er hvergi getið annars staðar, né að sú jörð hafi verið í eigu þessara ættmenna; en Reynines, þar sem sagt er í Eir. s. r. að þau Þorfinnur hafi búið, var í ættinni allt til 1259, er Páll, sonur Kolbeins kaldaljóss, seldi það Gizuri Þorvaldssyni ... en hann gaf staðinn til klaust- urs þar áður en hann dó (1268).“ Vínlandssigling Þorfinns karlsefnis Allt þetta og raunar enn fleira bendir ein- dregið til þess að Eiríkssögu sé betur treyst- andi en Grænlendingasögu, og er nú kominn tími til að líta nánar á það merkilega heimild- arrit. Ég mun næst leitast við að rekja Vín- landsför þeirra Karlsefnis og Guðríðar svo sem henni er lýst í Eiríkssögu. Í leiðangrinum voru alls þrjú skip. Með Karlsefni á skipi var Snorri Þorbrandsson úr VÍNLAND ÞORFINNS KARLSEFNIS OG GUÐRÍÐ- AR ÞORBJARNARDÓTTUR „Látum liggja á milli hluta hvor hafi fundið Ameríku, Leifur Eiríksson eða Bjarni Herjólfsson. Persónulega hallast ég að því að þeir hafi fundið hana báðir, en þó ekki verið samferða eins og á Vínlandskortinu“, segir í þessari fyrri grein höfundar um Vínland. E F T I R J Ó N A S K R I S T J Á N S S O N Ljósmynd/Gunnlaugur Jónsson Leiðangursmenn 1999 á báti Haralds Manuels, albúnir til siglingar um Bay of Exploits.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.