Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Blaðsíða 4
SAGA ÚR SÍLDINNI Smásaga eftir HALLDÓR LAXNESS ú er síldin komin. Hún hefur verið burtu í seytján ár, ekki sést að neinu marki síðan 1909. En í sumar lætur hún náðarsól sína skína yfir þorpið að nýu. Þessi undursamlega dutlúngafulla skepna utanúr djúpinu, það er hún sem komin er til að reka smiðshöggið á örlög mannanna. Það er síldin sem gerir menn ríka eða fátæka, alt eftir geðþótta sínum. Hún er það sem reisir heil þorp og hleypir daungun í alt, hún sem kemur með útlenda kaup- menn í eftirdragi, og þeir setjast að í bæn- um og maka krókinn, og hún reisir þeim fallega bústaði uppí hlíðinni. Það er hún sem málar verslunarhúsin þeirra rauð, blá eða græn og lætur skrautleg spjöld yfir dyrnar. Og fólkið fær nóga vinnu; það þarf ekki að sofa nema einn klukkutíma í sólarhríng, því það fær bæði tímakaup og premíu, og dreingirnir geta farið suður á skólana þegar vetrar, en stúlkurnar fá nýa kjóla. Og þurra- búðarmennimir kaupa sér pappa til að klæða þurrabúðimar sínar, og jafnvel málníngu, svo að kumbaldarnir innmeð sjónum leika í sama litskrúðinu og húsin kaupmannsins. Og kaupmaðurinn bregður á glens við þá þegar hann mætir þeim á plássinu. Og þegar þessu hefur undið fram í nokk- ur ár hverfur síldin. Nætumar eru lagðar einsog að vanda, en nótabátamir koma að lásunum tómum. Það er snurpað og snurpað dag eftir dag, en ekkert hefst nema illfiski og marglyttur. Þannig líður ár eftir ár, íjörð- urinn er sem tæmdur sjóður. Ef einhvers- staðar fréttist af síld, þá koma þær fréttir af alt öðru landshorni. Mögru árin koma í laungum röðum einsog fylkíngar af beina- grindum sem stjáka hljóðlaust í þaranum. Yfirbragð þorpsins verður daprara ár frá ári. Sjakketamir kaupmannanna slitna og grænka, þeir gánga með trosnaðar slaufur frá því á áranum og bregða ekki leingur á glens er þeir mæta þurrabúðarmanninum á plássinu. Verslanirnar draga saman seglin afþvíað einginn borgar leingur skuldir sín- ar, sumar fara á hausinn, aðrar hjara fyrir náð bánkanna í von um að komandi ár veiti einhveija úrlausn, og einginn hirðir leingur að máia yfir skellurnar sem koma á húsin undan lángviðrunum. Því það koma skellur í málnínguna, rifur í pappann, bárajárnið ryðgar á þökunum. Húsin sem léku áður í öllum regnbogans litum, þau standa riú hvert framaní öðru einsog apalgráar afalátt- arbikkjur, og'Sum grotnuð; menn lofa veðr- unum að handleika þau eftir geðþótta, og papparifrildin utaná veggjunum flygsast í allar áttir í vindinum, menn lofa tröppunum að fúna svo það er mannhætta að gánga þær, ög bíslögin grotna niður svo rignir inn í dyrnar. Menn klæða sig ekki leingur í spariföt á sunnudögum, og ef únga fólkið þarf að dansa þá er harmonikan biluð. Norski kaupmaðurinn, sem var Krösus þorpsins á árunum, hefur nú sett upp litla búðarholu undir nafni konunnar sinnar út- með firðinum, og stendur sjálfur fyrir innan borðið með frostbólgnar hendur og afgreið- ir skro fyrir tíu aura og lakkrís fyrir tvo. Þeir sem geta flytja búferlum, en hinir sem eftir sitja fara í vegavinnu á sumrin eða kaupavinnu, en krakkarnir og konan annast túnskækilinn, sem fóðrar hálfa kú. Svo kem- ur veturinn. 0g karlamir borða rúgbrauð og vatns- graut við olíuljós með skítugan krakkahóp- inn kríngum sig og gánga niðrá plássið tíu sinnum á dag og gá til veðurs og fá nagla- kul, því þorravindarnir blása um greipar þeirra berar og tómar. Sýsluskrifarinn ligg- ur þeim á hálsi fyrir að þeir séu sinnulaus- ir letingjar. Hann segir að þeir hafi nægan tíma til að lesa bækur og menta sig, í stað- En af öllum þeim bökum sem bogra meðfram kössunum, beygja sig og rétta í stöðugri óreglu, þá er eitt bak bognara en öll hin; það er svo bogið og stirt að manni fínst í rauninni guðs mildi að það skuli ekki vera brotnað fyrir lifandi laungu. Þetta er bakið á ævagamalli konu sem heitir Kata mín í Vörinni. inn fyrir að hengilmænast í eldhúsunum, norpa í plássinu eða slíta búðarborðunum með sitjöndunum. Og þegar menningar- frömuðirnir að sunnan gista þorpið og aug- lýsa ókeypis fyrirlestur um andatrú, heilsu- fræði eða pólitík, þá stórfurðar þá á því að sjá ekki aðra á áheyrendabekkjunum en prestinn, sýslumanninn og lækninn. Þeir skilja ekki að þurrabúðarmaðurinn sem bar- ist hefur öll þessi mörgu ár við fískleysið, skuldirnar og húngrið, hefur öðram guðum að gegna en mentagyðjunni og horfíst í augu við alvarlegri rök en svo, að hann hafi geð til að sitja undir hrókaræðum um skrautið sem veggina prýðir í hásal lífsins. Trúmálahreyfíngarnar liggja honum í léttu rúmi úrþví síldin hefur ekki látið sjá sig síðan sumarið sem hann Jónsi litli fæddist, og honum er einnig býsna laust í hendi um pólitíkina og heilsufræðina, meðan bragðist getur til beggja vona hvort hann fái eina lúku mjöls framar að láni hjá kaupmannin- um. Nei þeir hirða ekki einusinni um að ala upp börnin sín, þeim stendur jafnmikið á sama um börnin sín einsog yfirleitt er hægt að láta sér á sama standa um böm. Þeir bæta bara einu við á ári hveiju. En það er ekki vegna þess að .þeim þyki svona gaman að bömum, né svona vænt um börn, einsog líklegast myndi þykja, heldur af alt öðrum ástæðum. Og krakkarnir alast upp í fjörunni og í garðinum, eða á vegamótunum og við læk- inn, og læra að bölva áðuren þau læra að tala og að stela áðuren þau læra að fela. Og sýsluskrifarinn og fríkirkjupresturinn fá gráthljóð í kverkarnar af þessari spillíngu. En þessir góðu menn hafa ekki tekið eftir því, að bölvið fer að eldast af krökkunum úr því að þau era tíu ára, og fæst þeirra bölva að meðaltali öllu meir en fullorðið fólk úr því þau era komin um fermíngu. 2. En í sumar koma nótabátamir sem forð- um utanaf fírðinum sökkhlaðnir á hverri stundu dags og hverri stundu nætur. í sum- ar hverfur enn sem forðum munur dags og nætur í þessu ijarðarþorpi milli fjallanna. Alla nóttina blandast vélahvissið utanaf firð- inum við háreysti andvaka manna sem eru að græða fé. Niðrá bryggjunum morar af kvenfólki á öllum hugsanlegum aldri og í öllum hugsan- legum sniðum. Þær eru klæddar í úlpur og burur af ótrúlegustu gerðum, og hver flík er tilorðin í stíl hinnar ólistrænu fegurðar sem nauðsyn hversdagsleikans ein er fær um að skapa. Sama máli gegnir um alla þá dýrlegu fjölbreytni sem hér er til sýnis af höttum, húfum og hattkúfum. Það er ekki sú kvenkind að hún skríði ekki þessa daga útúr hinum helgu véum heimilisins til þess að taka á móti dýrðinni. Mæðurnar stínga hvítvoðúngunum niðrí vöggurnar og fara út til að kverka, heimasæturnar hlaupa flaumósa frá saumaborðunum og ókurteis- um nálunum, sem hafa stúngið út og inn drauma þeirra gelgjuárin öll, og piparmeyj- arnar hafa sprottið upp í hálfsagði sögu og eru hlaupnar burt frá könnunni og pokanum í könnunni. Bátarnir halla kinnúngunum að bryggjunum einsog elskhugar, og þar standa karlmennirnir með háfa, á kafi í dýrðinni, æstir og hreistrugir og skófla glitr- andi undrafiskinum uppí kassana á bryggj- unni, en konurnar bíða reiðubúnar með hnífana. Hvílíkur fögnuður, hvílíkur handa- gángur. Eftir seytján ára fjarvistir er drott- inn aftur í bænum. Það er ekki nema ein hugsun sem hugsuð er í bænum, eitt orð sem talað er, eða rétt- ara sagt: utanum þetta eina orð og þessa einu hugsun snúast öll önnur orð og allar aðrar hugsanir: síldin. Það sem var nefnt gull í Klondike heitir síld á fjörðunum. Það er talað um þessa blessaða skepnu í hveiju eldhúsi og í hveijum kálgarði, það er talað um hana við lækinn og á vegamótunum og í fjörunni. Jafnvel í stofum prestsins, læknis- ins og sýslumannsins heyrist ekki annáð en síðustu nýúngar af síldinni. Fyrir hálfum mánuði lá þorpið í seytján ára gamalli for- dæmingu, en nú er sagt í bánkanum að síðustu vikurnar hafi miljón króna auður verið sóttur í gin hafsins. Fyrir hálfum mánuði stóð þurrabúðarmaðurinn í túnskæklinum sínum og var með hveijum skáranum ákveðnari í að segja sig til sveit- ar, því sprettan hafði brugðist og hann þótt- ist sjá í hendi sér að tuggan af blettinum mundi aldrei hrökkva til að fóðra þessa hálfu belju sem hann átti í félagi við mág sinh. Nú hafði síldin haft gagnger enda- skifti á þessari svokölluðu tilvera, sem mest hafði plágað fólk hér í þorpinu; fjörðurinn virtist ótæmandi, og hlutur tómthússmanns- ins mundi ekki aðeins nægja til að grynna á skuldunum, heldur gera hann mann til að kaupa sér nóg brennivín um jól, ef ekki brygðust líkurnar fyrir haustsíld. A örstuttum tíma gerast svo margir ör- lagaþrúngnir viðburðir að þeir mundu nægja til að breyta hveijum meðal annál í tröllaleg- ustu dæmisögur, ef nokkur gæfí þeim gaum til að skrifa þá upp. Öreigar verða þéttefnað- ir á ekki leingri tíma en sem svarar einu miðlúngsfylliríi, gjaldþrota menn eru flognir uppí loftið einsog tappi úr rófubyssu áðuren maður hefur svigrúm tl að snússa sig. Stál- hraustir víkingar gánga svo nærri kröftum sínum að þeir leggjast máttvana á planið, missa mælið og andast fyrirvaralaust. Sóma- og hæglætismenn veða ofsterkir af næturvökum og ofreynslu, fara öskrandi um göturnar með eldrauðar glymur, bijóta rúður, guðlasta og leggjast á fólk. Dauð- vona menn skvera sér frammúr kojunni, henda öllu meðalaskítbrasinu framaní lækn- inn og ráða sig í nótabrúk. Það era jafnvel dæmi til að konur taki léttasóttina yfir síld- arkössunum, og verður að beita þær ofríki til að sannfæra þær um, að þeim sé betra að skreppa af glámbekknum rétt á meðan. Eftir dálitla stund koma þær aftur og halda áfram að kverka einsog ekkert hafí ískor- ist, en kýrnar vaða öskrandi inní kálgarðana til að leita að mjaltakonunum, og troða nið- ur alt kartöflugrasið af eintómri mann- vonsku, uns einhver strákur er sendur neð- anaf bryggjunni með stóra sfld í hendinni til að reka þær. Og hann dánglar í þær með síldinni. 3. En af öllum þeim bökum sem bogra meðfram kössunum, beygja sig og rétta í stöðugri óreglu, þá er eitt bak bognara en öll hin; það er svo bogið og stirt að manni fínst í rauninni guðs mildi að það skuli ekki vera brotnað fyrir lifandi laungu. Þetta er bakið á ævagamalli konu sem heitir Kata mín í Vörinni. Hún er klædd í karlmanns- jakka gauðrifinn og útslitinn, og í strigapils sem líklega hefur verið á litinn einsog hver annar poki þegar það var úngt, en nú er það einsog gamall poki sem leingi hefur legið fullur af trosi niðrí fjöru. Um hálsinn hefur hún mórauða dulu, og suðvestis- ræksni í höfðinu, á hnýttum fótunum ein- hveijar blöðrur sem einginn mundi trúa að væra skór, ef það Iægi ekki næst að ímynda sér að það sem fólk yfirleitt hafi á fótunum muni vera þeirrar tegundar. Vilji einhver sjá framanf hana þá gefur að líta hrukkótt gamalmennisandlit með einni stórri tönn, eldrauðum augum og illa sprottnu skeggi á hökunni. Hendumar eru slyttislegar, horað- ar og hnýttar af elli, þær eru einsog gamlar tuskur, og það orkar á mann einsog eitt af kraftaverkunum, að slíkar hendur skuli fá haldið á hníf. Og samt hafa þessar gömlu hendur verið að kverka síðan í morgun klukkan sex. Hún fór níræð uppúr körinni í morgun klukkan sex, og hefur haldið áfram að kverka í allan guðslángan dag. Hún hef- ur ekki mælt orð frá vörum í allan dag og hvorki litið til hægri né vinstri, en samt hefur hún ekki kverkað nema einar þijár tunnur, bara einar þijár tunnur, samtals tvær krónur tuttugu og fimm. Þessi kona ætti skilið að fá premíu, þó ekki væri nema fyrir hvað hún er gömul, en hún fær aungva premíu. Hún er gömul síldarkona héðan af fjörð- unum og kverkaði stundum fjörutíu tunnur á dag og fékk tvöfalda premíu. En í dag stendur undirpakkhúsmaðurinn uppvið tunnuhlaðann og hefur ort vísu, sem flýgur mann frá manni um alla bryggjuna: Kemurðu uppúr körinni, Kata mín í Vörinni? Gaman er að kverka. Sú kann nú til verka.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.