Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Blaðsíða 2

Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Blaðsíða 2
Svarthvítur hugur Skákmeistarinn Lúsjin berst gegn skákgoðunum Vörnin eftir Vladimir Nabokov þýdd á íslensku Allt í einu gerðist eitthvað utan við hann sjálf- an, nístandi sársauki — og hann hrópaði upp yfir sig og hristi hönd sem hafði verið stung- in af loga eldspýtu sem hann hafði kveikt í og gleymt að bera að sígarettunni. Sársaukinn hvarf á andartaki en í logandi ginnungagap- inu hafði hann séð dálítið óbærilega ægilegt, allan hrylling hinna botnlausu hyldýpa skák- listarinnar. Hann leit á taflborðið og hugur hans skrapp saman af áður óþekktri þreytu. En taflmennimir voru miskunnarlausir, þeir heltóku hann og gleyptu með húð og hári. Þetta var hryllingur en þetta var líka hin eina sanna hrynjandi, því hvað annað er til í heiminum en skák? Þoka, hið ókunna, ekk- ert. ..“ Svo segir í skáldsögunni Vömin eftir Vlad- imir Nabokov; sögunni af skákmeistaranum Lúsjin sem í æsku finnur lausn einsemdarinn- ar í heillandi heimi taflborðsins en kemst að því á fullorðinsárum að gjald þeirrar lausnar er hátt; getur ekki hærra verið, því hann er gísl og leiksoppur ósýnilegra sporléttra skák- krafta, fangi á svarthvítum reitum hugans. Þegar honum veitist um síðir tækifæri til að lifa eðlilegu lífi, eins og annað fólk virðist lifa, má vera að það sé um seinan; honum verði ekki sleppt framar úr prísundinni, hann hljóti að falla ofan í logandi ginnungagap bijálseminnar. Skáldsagan Vörnin hefur nú verið þýdd á íslensku og er lesin í Ríkisútvarptð á síðkvöld- um þessar vikumar. Hún er önnur bóka Na- bokovs sem íslenskuð hefur verið; hin fyrri var saga sem heitir á ensku Laughter in the Dark, á rússnesku Kamera Obkcura, en kom út fyrir allmörgum árum undir nafninu Elsku Margot. Hvomg þessara bóka er þó í hópi þekktustu verka Nabokovs, sem varð heims- frægur fyrir söguna um Lolitu um miðjan sjötta ártuginn og hefur auk þess skrifað þekktar sögur á borð við Pale Fire, Ada, In- vitation to af Beheading, The Real Life of Sebastian Knight og fleiri. Nabokov var og er umdeildur rithöfundur; sumum lesendum segir hann ekki neitt, aðrir láta hann fara í taugamar á sér, en þeir em líka ófáir sem telja hann með mestu snillingum þessarar aldar, og svo mikið er víst að skáldsagan Vömin er íjarska góð bók og til þess fallin að halda orðstír hans á lofti þótt af einhveij- um orsökum hafí þvert á móti bmgðið svo við að hún er hér um bil gleymd í útlöndum þar sem aðrar bækur hans em þó í hávegum hafðar. Vömin er til að mynda eina skáldsaga Nabokovs sem ekki hefur komið út hjá því þekkta Penguin forlagi sem annars gefur út bækur hans af stakri elju. Helsta skýringin er ef til vill ótti útgefenda við söguefnið, fer- ill skákmeistara, en slíkt ætti ekki að tmfla Íslendinga þar sem manngangurinn er tíður, auk þess sem það er fráleitt nauðsynlegt að kunna nokkur skil á skák til að njóta sögunn- ar. Nabokov var Rússi, fæddist í St. Péturs- Eftir Illuga Jökulsson bokovs má til dæmis netiia dadaistann Marcel Duchamp sem gaf listina raunar upp á bátinn til að helga sig skáklistinni og náði dágóðum árangri. Hann gerði mörg listaverk þar sem skák kom við sögu, þar á með- al þetta: Vasatafl með gúmmíhanska frá árinu 1944. borg árið 1899 og var af auðugu forréttinda- fólki kominn þó ekki hafi ættingjar hans ver- ið í hópi valdsmanna. Bernsku sína og æsku í Rússlandi sá hann síðar í hillingum, enda vafalaust að hann naut hamingjuríks uppeld- is, og skrifaði um það ljúfsára endurminninga- bók sem í endurskoðaðri útgáfu hlaut nafnið Speak, Memory. Þar að auki studdist hann gjarnan við bernskuminningar sínar í skáld- verkum sínum, til dæmis í Vöminni, þó að vísu sé þar allt með öfugum formerkjum og Lúsjin litla sé það allt saman hrein kvöl sem Nabokov sjálfum var dýpsta sæla, að minnsta kosti eftir á. Yfirstéttin í St. -Pétursborg var víðsýn í menningarlegum efnum og leit að hætti nafngjafa borgarinnar fyrst og fremst til Evrópu að fyrirmyndum í lífsstíl; Nabokov hlaut góða menntun á evrópska vísu og lærði til dæmis frá blautu bamsbeini þær menning- artungur sem helstar voru í Evrópu og átti eftir að koma honum vel. A hinn bóginn náði víðsýni yfirstéttarinnar ekki til óbreyttrar al- þýðu heimalandsins og augljóst er af bókum Nabokovs að honum fannst lítil nauðsyn bera til að losa sig við sjónarmið og lífsafstöðu forréttindamannsins, enda þótt byiting yrði í Rússlandi og alþýðan kæmist þar til valda, í orði kveðnu. Ekki svo að skilja að hann hafi orðið eins konar hirðskáld eða málpípa gagn- byltingarmanna og hvítliða, því vitaskuld var hann sem listamaður langt yfír slíkt hafinn, en hins vegar eldaði hann alla ævi grátt silf- ur við bolsévíka og sér þess víða stað í bókum hans, þar á meðal Vöminni, en bolsévíkar svöruðu með þeim ráðum sem þeim vom helst tiltæk: að banna verk hans innan sinna landa- merkja, þó að sönnu hafi Nabokov alla tíð verið með vinsælli samisdat-höfundum eystra og einhveijar spumir hafí nú síðustu misserin borist af útgáfum á verkum hans í Sovétríkj- unum. Eftir októberbyltingu bolsévíka í Rússlandi árið 1917 hrökklaðist fjölskylda Nabokovs úr landi og einmitt á þeim árum er hann var að komast til manns varð hann að laga sig að beisku hlutskipti útlaga úr eigin heimal- andi. Með nokkrum rétti má segja að það hlutskipti hafí allar götur síðan mótað list hans og allt lífsviðhorf mjög rækilega og þó hann bæri sig mannalega leyndi sér ekki sökn- uðurinn eftir Rússlandi, því Rússlandi sem hann þekkti í uppvextinum, sem var fyrst og fremst St. Pétursborg yfirstéttarinnar; og í Vöminni lætur einn útlaginn svo um mælt að söknuður útlaganna sé umfram allt eftir- sjá eftir glataðri æsku. Á hinn bóginn naut Nabokov þess hversu heimsborgaralegt upp- eldi hann hafði hlotið og hann átti ekki í tiltak- anlegum erfíðleikum með að koma sér fyrir á Vesturlöndum. Hann lagði stund á nám við háskólann i Cambridge og settist síðan að í Berlín þar sem var stór nýlenda rússneskra útlaga; nýlenda sem hann lýsir reyndar eftir- minnilega í Vömini og er grunnt á kald- hæðninni eða altént hálfkæringnum eins og endranær hjá Nabokov. Snemma fór hann að fást við skriftir; 1923 kom út ljóðasafn eftir hann og þó hann helgaði sig einkum óbundnu máli upp frá því orti hann alltaf dálítið af Ijóðum og þýddi sömuleiðis rússnesk ljóð á erisku, til dæmis bálk Púsjkins um Evgení Ónegín sem út kom á fjórum bindum á árunum 1964-76, auk þess sem ein skáld- saga hans er í raun og vem ljóðabálkur eftir galið skáld og fylgja með skýringar eftir álíka galinn útgefanda. Fyrstu skáldsögur Na- bokovs voru María, ennfremur Kóngur, drottning, gosi, sem kom út 1928, og svo Vömin árið 1930. Vörnin heitir á rússnesku Lúsjin-vöm rétt eins og ýmis byijanakerfi í skák bera nöfn þeirra skákmeistara sem ýmist hafa þróað þau eða teflt með óvenjugóðum árangri. Bók- in hefst á lýsingu á æsku og uppvexti Lúsj- ins, frá því hann byijar skólagöngu og þar til hann heldur til útlanda þar sem hann slær í gegn sem skákmaður, þá nýskriðinn á tán- ingsár. Slær í gegn er annars varla viðeig- andi orðalag um söguhetjuna Lúsjin því eng- inn maður sækist síður eftir sviðsljósinu en hann; hann lifir í sínum eigin heimi, einangr- aður og afskiptur; þekkir ekki leiðina til ann- ars fólks og vísar á bug öllum tilraunum for- eldra sinna til að nálgast hann. Skólinn er honum martröð og vini á hann enga; helsta Vladimir Nabokov. Hann hafði alla tíð mikinn áhuga á skák og þó einkum því hvernig áhugamál verður árátta líkt og Gðrildasöfnun var honum sjálfum. Stöðu- myndin er úr skák Akiba Rubenstein og Geza Maroczys frá Gautaborg 1920, um þær mundir Lúsjin fór að láta að sér kveða. Rubenstein hafði hvítt, lék, og Maroc- zy gafst upp. hugsvölun hans framan af er lestur bóka á borð við Umhverfis jörðina á áttatíu dögum og Ævintýri Sherlock Holmes. en það er ekki af ævintýragirni heldur heillast hann af mark- vissri framvindu söguþráðarins, það er fyrir- bæri sem hann skilur en að öðm leyti skilur hann fátt. Púsluspil, töfrabrögð og stærð- fræðiþrautir em honum ennfremur sem félag- ar í einsemdinni en allt hlýtur að falla í skugg- ann undireins og hann kynnist skáklistinni. Lúsjin veit jafnvel áður en hann lærir mann- ganginn til hlítar að þennan leik eða þessa list kann hann betur en nokkur annar og skáklistin verður honum eins og sker í eyðileg- um sjó og á þessu skeri gerist líf hans allt. Þegar fyrri heimsstyijöldin brýst út er móðir Lúsjins látin, södd lífdaga, og samband- ið við föður hans rofnar hér um bil alveg í kjölfar byltingar, en þá er Lúsjin á ferðalagi um Evrópu undir ægishjálmi Valentínovs nokkurs sem sýnir hann forvitnum almenn- ingi eins og viðundur í sirkus. Hann er þá kominn í hóp sterkustu skákmanna heims en næstu árin gerist reyndar fátt; hann ferðast um og teflir linnulaust án þess að taka í raun og vem eftir nokkmm hlut nema mönnunum á taflborðinu; Valentínov gefur hann upp á bátinn þegar hann kemst á fullorðinsár og er ekki lengur undrabarn sem hafa má fé út úr, en hann heldur áfram stöðugri tafl- mennsku aleinn í sínum heimi þar sem skák- goðin ríkja, óáþreifanleg öfl sem hafa ham- ingju hans í hendi sér og með tímanum lífið allt. Árangur hans er samt ekki i samræmi við sívaxandi veldi skákgoðanna; það er eins og hann sé staðnaður á sinni hillu og upp rísa skákmenn sem sýnast ennþá hugkvæmn- ari, djarfari og einbeittari en hann; þar fer Italinn Turati fremstur í flokki og má skjóta því að — skákáhugamönnum til fróðleiks — að þó Turati sé hugarsmíð Nabokovs er upp- gangur hans í raun lýsing á framþróun hins svokallaða „hýpermóderna" skóla í skáklist- inni. Árangur Turatis ruglar Lúsjin í ríminu því í raun finnst honum hann standa Turati framar að skilningi á skák en eigi að síður tapar hann fyrir Italanum í mikilvægri skák því hann finnur ekki rétta svarið við djarf- legri byijun andstæðingsins og fínnst hann umlukinn þoku, fínnst skákkraftamir hafa yfírgefið sig. En það er öðru nær. Þeir hafa þvert á móti verið að herða tak sitt á honum. Þar kemur að Lúsjin fær aðkenningu að tauga- áfalli eftir að faðir hans deyr og heldur þá sér til hvíldar á heilsuhæli í Þýskalandi, þar sem hann ætlar að liggja undir feldi og fínna vörn gegn byijanataflmennsku Turatis; yfír- vofandi er geysilega sterkt skákmót í Berlín og fyrirsjáanlegt að sigurvegarinn þar verður næsti áskorandi heimsmeistarans. Veraldleg- ur frami er Lúsjin að sönnu einskis virði en sigra vill hann í hverri skák; því er honum lífsnauðsyn að sigrast á Turati. En á heilsu- hælinu gerist óvæntur hlutur. Lúsjin hefur að sjálfsögðu aldrei verið við kvenmann kenndur en nú skýtur upp kollinum í lífí hans ung stúlka, rússneskur útlagi líkt og hann sjálfur, ágæt stúlka, forvitin, vingjamleg og umfram allt full samúðar með smælingjum. Hún heillast af Lúsjin án þess að vita vel hvers vegna, dregst að þessum þumbaralega þungbúna manni án þess að skeyta hót um viðvaranir móður sinnar, og Lúsjin veit ekki hvaðan á hann stendur veðrið, nema hvað hann uppgötvar að með þessari stúlku vill hann vera; hún skal vera haldreipi hans í lífínu sem verður æ köflóttara, þrengra og einrænna. Og Lúsjin biður sér konu á fárán- legan hátt og heldur til Berlínar þar sem Turati bíður; hann þykist hafa fundið vöm gegn snjöllum byijanaleikjum Italans en hef- ur hijáð sálin hans jafnframt fundið vöm gegn óaflátanlegri sókn manntaflsins? Um það snýst sagan. Vömin kom sem fyrr segir fyrst út í Þýska- landi fyrir sextíu áram og raunar undir dul- nefni; Nabokov kallaði sig V. Sirin um þær mundir. Hún vakti ekki óhemju athygli frem- ur en aðrar af fýrstu bókum Nabokovs enda var markaðurinn þröngur og þrátt fyrir and- stöðu flestra Vesturveldanna við stjórn bolsévíka í Rússlandi var fátt látið með út- laga frá byltingunni. Þegar Adolf Hitler og nasistar hans komust svo til valda í Þýska- landi varð Nabokov enn að hrökklast á brott; alræði hvers konar var eitur í hans beinum og hann lét ekki ginnast af kommúnistahatri nasistanna eins og alltof margir úr hópi rúss- nesku útlaganna. Hann hélt fyrst sem leið lá til Parísar en sigldi svo yfír Atlantshafið í lok fjórða áratugarins og hóf að kenna bókmennt- ir við ameríska háskóla. Um svipað leyti venti hann einnig sínu kvæði í kross og fór að rita bækur sínar á ensku, fyrst The Real Life of Sebastian Knight, og náði fljótlega svo miklu valdi á ensku ritmáli að undram sætti, þar til menn leiða hugann að uppeldi hans í St. Pétursborg þar sem hann lærði ensku rétt á hæla móðurmálsins. I Ameríku óx orðstír Nabokovs smátt og smátt en þó má segja að fáir hafi af honum vitað fyrr en Lolita kom út og gerði hann alræmdan um allan hinn vestræna heim, enda segir þar frá ástum miðaldra manns og tólf ára telpu og frásögn- in bæði berorð og litskrúðug. Svo smeykir vora amerískir útgefendur við þetta söguefni að enginn fékkst til að gefa bókina út fyrr en forlag eitt í París tók það að sér, en það var frægt fyrir að gefa út klámsögur. Lolita er þó ekki klámbók fremur en Vörnin er skák- fræðirit; báðar segja sögumar frá útlaga frá eigin sál sem verður heltekinn af einum hlut sem koma á í staðinn fyrir lífið í öllum sínum fjölbreytileik; Lúskjin fínnur lausn í skáklist- inni, Humbert Humbert, sögumaður Lolitu, í ást sinni á smástelpum. Lolita er, hvað sem söguefninu líður, feiknavel skrifuð bók og nú ölaðist Nabokov loks þá viðurkenningu sem hann átti skilið. Hann varð bæði frægur og ríkur og gat loks hætt kennslustörfum og helgað sig eigin bókmenntum, og svo fiðrilda- söfnun sem hann stundaði af mikilli þrá- hyggju allt sitt líf. Þess má geta að fyrirlestr- ar Nabokovs við amerísku háskólana hafa verið gefnir út og eru bráðskemmtileg lesn- ing, þótt þeir segi reyndar öllu meira um Nabokov sjálfan en viðfangsefni hans hveiju sinni, og má benda áhugasömum lesendum á harðsvíraðar árásir hans á verk Fjodors Dostoévskís og álíka stórorðar ástaijátningar til Nikolæ Gógols. Síðasta hálfan annan ára- tug ævinnar bjó Nabokov á hótelherbergjum í Sviss með konu sinni og safnaði fiðrildum, skrifaði skáldsögur og þýddi rússnesku bæk- urnar sínar á ensku, ýmist einn eða með að- stoð annarra. Hann lést árið 1977.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.