Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1980, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1980, Blaðsíða 12
Hannibal Valdemarsson Bókin sem lesin var upp til agna Um Alþýðubókina eldri — lestrarbók handa alþýðu á íslandi — sem var verk merkisprestsins séra Þórarins Böðvarssonar í Görðum, — kom út 1874 og var allsherj- arskóli íslenzkrar alþýðu á síðasta fjórðungi 19. aldar. Stundum þegar ég á þjóöhátíðarárinu, 1974, var sem oftar aö dunda í bókasafni mínu, og rakst á Lestrarbók handa alþýðu á íslandi eftir séra Þórarin Böðvarsson, ásótti sú hugsun mig þráfaldlega, að ég ætti endilega að minna með einhverjum hætti á þessa stórmerku bók, ef enginn yrði til þess annar. — Auðvitað fórst það fyrir. Og enginn minntist á hana, svo ég hafi séð. En þessi bók varð einmitt 100 ára 1974. — Hún er nbl. útgefin í Kaupmannahöfn og prentuö hjá Hlöðvi Klein árið 1874. Um þessa bók, þótt nú sé flestum gleymd, er það að segja, að hún mátti heita allsherjarskóli íslenskrar alþýðu síðasta fjórðung 19. aldarinnar, og var bókstaflega lesin upp til agna. — Það er þá líka skýringin á því, að bók þessi er nú í mjög fárra manna höndum. Enn leitaöi sú hugsun á mig, að mér bæri að minna á Alþýöubókina hans séra Þórarins Böövarssonar. Og þegar ég svo í fyrravetur var beðinn að flytja erindi í virtum félagsskap hér í borginni, greip ég tækifærið og hafði Alþýöubókina eldri að uppistöðu máls míns. — Nú vil ég svo biðja Lesbók Morgunblaðsins að koma þessari 100 ára minningu um hana á framfæri við lesendur sína. lestrarbok HANDA. AI.í*ÝÐU k ÍSLANDI III. Lih ibim Jarðai imiar. S?t Sl- 1000 ««<«. ataiiiia jriiaöarbáttum, J)£efilcgleikum óe n í 'T'S <5,íkir’ ba;&i a& ásvnd °r. *»• “»»■- Hofuðskepn'irnaT< HhhM-w •« 'ishu,íh'1 inynd vuöar.r IlOlUOSKtJpnu'"- -o htj>Minnav « íe” “"iSk Twwi ’r a 1L..1 fg bíuu&u’ hi'fu^kepmir: Js“‘Soil ”nUsg, en nfittönjvtanJm SS ssr. & XIU. Kraptur sjálfra vor. j«S ekki sje Víg, bý jeg mjer til veg“. »!ljálpai>u |>jer sjálfur, þá lijálpar Gub þjer«. þcssv setu- heiir livervetna rcyrvzt, sönn. 8ú löngun, a& vinna fyrir sjer sjáilur, er röt sú, seni franifijr livers einstaks rennur af; |var sern litnguu þessi er almenn, verba þjóbirnar voldugar. Annara iijálp v-ikir opi, eigin atorkastyrkir mtíö; því allt, sem gjört er fýrir mennina, sviptir þá ab nokltru leyti þeirri livöt, ab gjöra þab sjálfi r. Eftir síöastliöin áramót, var ég aö lesa blaöagrein eftir Matthías Jó- hannesson ritstjóra og skáld, og staldraöi þá viö þessar setningar í greininni: „Þegar ég hóf blaðamennsku fyrir aldarfjóröungi kynntist ég fjölda fólks af alþýöustéttum, sem var óskóla- gengiö, en svo raunmenntaö, aö þaö var mér annar háskóli að tala viö þaö. — Slíkt fólk veröur nú, að ég hygg, æ fágætara." Getur þetta veriö rétt mat, eöa er þetta bara rómantískt rugl um þaö liðna, og vanmat á samtímanum? Við skulum þá fyrst átta okkur á, hvaöa árabil ritstjórinn er hér aö tala um. Hann segir, fyrir 25 árum. Þaö er þá upp úr 1950. Og þá skulum viö gefa okkur, aö þaö sé fólk rösklega á miöjum aldri, 40—50 ára, sem rit- stjórinn ræddi einkum viö og gefur þá einkunn, að þær viöræöur hafi oröiö honum annar háskóli. Þetta er þá fólk sem er aö vaxa úr grasi upp úr seinustu aldamótum. Og hvernig var þá ástatt í skóla- málum okkar í stórum dráttum? — Jú, þá áttum viö einn menntaskóla sem útskrifaöi nokkra tugi stúdenta. Við áttum 2 gagnfræöaskóla, barna- skóla í stærri kaupstööunum og örfáum fjölmennari kauptúnum, en í nálega öllum sveitum landsins var aöeins farkennsla í 2—4 mánuöi á vetri frá 10—14 ára aldri. Þetta var þaö langsamlega algengasta. En sé svo litiö á menntunaraö- stööu barna og unglinga á síöasta fjóröungi 19. aldar, er þaö far- kennsla, sem er nálega alls ráöandi, og voru þó heimilin mjög víöa ein um hituna. Sé t.d. staldrað viö þjóðhátíö- aráriö 1874, hvernig vorum við þá búin menntastofnunum. Jú, þá er til latínuskólinn, engir gagnfræðaskólar og örfáir barnaskólar. Á fyrstu fjár- lögum Alþingis 1874 er enginn eyrir til barnafræöslu. Þaö er fyrst 4 árum síöar, sem slík fjárveiting sést, og hvaö er hún há? Hún er 1300 krónur og 1880 er hún komin í 2000 krónur. Þjóöin sótti svo sannarlega ekki menntun sína og menningu í opin- bera skóla á árabilinu frá 1874 og fram um aldamótin 1900. Nei, buröarásinn í menntun og menningu þjóöarinnar á þessum tíma, eins og veriö haföi um aldir, var heimiliö. Þaö sá bæöi um fræöslu og starfsmenntun barna og ungmenna, og prestarnir voru víöa hvetjandi afl í þessum efnum, og gættu sumir þess stranglega, að börn yröu læs og skrifandi og læröu kverið. En al- menna fræöslu og vakningu veitti kvöldvakan í íslenzku baöstofunni, og svo haföi þátttaka barnanna í öllum störfum meö fulloröna fólkinu ómet- anlegt þroskagildi. Þaö reyndist staö- góö undirstaöa, þetta, sem móttekiö var af brennandi fróöleiksþorsta viö móöurkné og í heimaskóla baöstof- unnar. Sannleikurinn er sá, aö þrátt fyrir skólaleysiö, stóöst íslenzk alþýðu- menning fyllilega samanburö viö nágrannaþjóöirnar. — Hér er merkur vitnisburður um þaö: Einn af fremstu uppeldisfrömuöum Dana, sem uppi var á tímum Fjölnis- manna, haföi lært íslenzku af Rask og dvalið í V/s ár á íslandi. Hann sagöi löndum sínum m.a.: „Vanmetið ekki íslendinga. Alþýöufróðleikur hvers konar er slík almenningseign á ís- landi að einstætt má teljast. Þar hefir sprottiö upp svo heilsteypt og þrótt- mikil alþýöumenning aö hliðstæðu hennar þekki ég ekki í öðrum Evrópulöndum. Þessi alþýöumenning á íslandi er ekki séreign nokkurra einstaklinga, heldur dýrmætur sam- eignarsjóður allrar þjóöarinnar. Og hann kvaöst vilja óska sinni þjóð, þ.e. Dönum, aö geta náö svipuöu tak- marki í fræöslumálum almennings, sem íslendingar heföu þá náð. Aftur vil ég víkja aö því merka ári 1874. Þaö ár kom út stórmerkileg fræöibók. Hún hét: Lestrarbók handa alþýöu á íslandi, en gekk alltaf undir nafninu Alþýöubókin. Síöar kom svo út önnur gagnmerk bók, meö því nafni. Þessi bók frá 1874 varö heimilunum ómetanlegt tæki í menn- ingar- og fræðslustarfi sínu. Hún varö þjóöinni raunar allsherjar sjálfs- fræöslustofnun um áratuga skeið. Höfundur hennar var séra Þórarinn Böövarsson í Göröum á Álftanesi. í formálsoröum segist séra Þórarinn telja mjög æskilegt, aö íslendingar eignist bók, sem færi þeim ágrip almennra fræöa, og þaö því fremur sem hér sé skortur slíkra bóka og „engir alþýöuskólar, en íslendingar aö hinu leytinu flestum þjóöum leikn- ari í því aö kenna sér sjálfir." Kveöst klerkur vilja vona, aö hver sá, sem viti allt, sem í þessari bók sé, veröi eigi talinn alls ófróöur. — Vil ég fastlega taka undir þau hóflegu ummæli höfundarins, því að þaö er sannfæring mín, aö útkoma þessarar bókar sé einn merkasti atburöurinn í menningarsögu íslendinga á 19. öld- inni. í formála alþýöubókarinnar til- kynnti séra Þórarinn, að fjárhæð sú, sem veröa kynni umfram prentunar og útsölukostnaö skyldi renna til menntastofnunar fyrir alþýöu á ís- landi í minningu þess sonar (Böðvars, er dó 19 ára), sem eflt mundi hafa menntun og siögæöi hjá þjóö sinni, ef honum heföi elzt aldur til. Þetta, ásamt meiri fjárframlögum séra Þór- arins og konu hans, varö síðan vísirinn að stofnun Flensborgarskól- ans. Vil ég nú leitast viö aö gera ykkur grein fyrir efni þessarar bókar, sem nú er orðin svo fágæt, aö ég efast um, aö nokkur ykkar hafi litiö hana augum, því aö hún var í bókstaflegum skilningi lesin upp til agna af fróö- leiksþyrstum æskulýö landsins og alþýöu manna. Bókin skiptist í 5 aðalkafla og fjöldamarga undirkafla. Sá fyrsti flytur alls konar fjölbreytilegt lestrarefni. Hann er 125 bls. og þannig í rauninni heil lesbók. Til þess aö reyna aö gera þeim, sem ekki þekkja bókina skiljanlega fjölbreytni lesefnisins, skal þess get- ið, aö því er skipt í 13 efniskafla: Þar

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.