Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1980, Blaðsíða 12
Hannibal Valdemarsson
Bókin sem lesin
var upp til agna
Um Alþýðubókina eldri — lestrarbók handa alþýðu á
íslandi — sem var verk merkisprestsins séra Þórarins
Böðvarssonar í Görðum, — kom út 1874 og var allsherj-
arskóli íslenzkrar alþýðu á síðasta fjórðungi 19. aldar.
Stundum þegar ég á þjóöhátíðarárinu, 1974, var sem oftar aö
dunda í bókasafni mínu, og rakst á Lestrarbók handa alþýðu á
íslandi eftir séra Þórarin Böðvarsson, ásótti sú hugsun mig
þráfaldlega, að ég ætti endilega að minna með einhverjum hætti
á þessa stórmerku bók, ef enginn yrði til þess annar. —
Auðvitað fórst það fyrir. Og enginn minntist á hana, svo ég hafi
séð. En þessi bók varð einmitt 100 ára 1974. — Hún er nbl.
útgefin í Kaupmannahöfn og prentuö hjá Hlöðvi Klein árið 1874.
Um þessa bók, þótt nú sé flestum gleymd, er það að segja, að
hún mátti heita allsherjarskóli íslenskrar alþýðu síðasta
fjórðung 19. aldarinnar, og var bókstaflega lesin upp til agna. —
Það er þá líka skýringin á því, að bók þessi er nú í mjög fárra
manna höndum.
Enn leitaöi sú hugsun á mig, að mér bæri að minna á
Alþýöubókina hans séra Þórarins Böövarssonar. Og þegar ég
svo í fyrravetur var beðinn að flytja erindi í virtum félagsskap
hér í borginni, greip ég tækifærið og hafði Alþýöubókina eldri
að uppistöðu máls míns. — Nú vil ég svo biðja Lesbók
Morgunblaðsins að koma þessari 100 ára minningu um hana á
framfæri við lesendur sína.
lestrarbok
HANDA.
AI.í*ÝÐU k ÍSLANDI
III.
Lih ibim Jarðai imiar.
S?t Sl- 1000 ««<«. ataiiiia
jriiaöarbáttum, J)£efilcgleikum óe n í 'T'S <5,íkir’ ba;&i a& ásvnd
°r. *»• “»»■-
Hofuðskepn'irnaT<
HhhM-w •« 'ishu,íh'1
inynd vuöar.r
IlOlUOSKtJpnu'"- -o htj>Minnav
« íe” “"iSk Twwi ’r a 1L..1
fg bíuu&u’ hi'fu^kepmir: Js“‘Soil ”nUsg, en nfittönjvtanJm
SS ssr.
&
XIU. Kraptur sjálfra vor.
j«S ekki sje Víg, bý jeg mjer til veg“.
»!ljálpai>u |>jer sjálfur, þá lijálpar Gub þjer«. þcssv setu-
heiir livervetna rcyrvzt, sönn. 8ú löngun, a& vinna fyrir sjer
sjáilur, er röt sú, seni franifijr livers einstaks rennur af; |var sern
litnguu þessi er almenn, verba þjóbirnar voldugar. Annara iijálp
v-ikir opi, eigin atorkastyrkir mtíö; því allt, sem gjört er fýrir
mennina, sviptir þá ab nokltru leyti þeirri livöt, ab gjöra þab
sjálfi r.
Eftir síöastliöin áramót, var ég aö
lesa blaöagrein eftir Matthías Jó-
hannesson ritstjóra og skáld, og
staldraöi þá viö þessar setningar í
greininni:
„Þegar ég hóf blaðamennsku fyrir
aldarfjóröungi kynntist ég fjölda fólks
af alþýöustéttum, sem var óskóla-
gengiö, en svo raunmenntaö, aö þaö
var mér annar háskóli að tala viö
þaö. — Slíkt fólk veröur nú, að ég
hygg, æ fágætara."
Getur þetta veriö rétt mat, eöa er
þetta bara rómantískt rugl um þaö
liðna, og vanmat á samtímanum?
Við skulum þá fyrst átta okkur á,
hvaöa árabil ritstjórinn er hér aö tala
um. Hann segir, fyrir 25 árum. Þaö er
þá upp úr 1950. Og þá skulum viö
gefa okkur, aö þaö sé fólk rösklega á
miöjum aldri, 40—50 ára, sem rit-
stjórinn ræddi einkum viö og gefur þá
einkunn, að þær viöræöur hafi oröiö
honum annar háskóli. Þetta er þá fólk
sem er aö vaxa úr grasi upp úr
seinustu aldamótum.
Og hvernig var þá ástatt í skóla-
málum okkar í stórum dráttum? —
Jú, þá áttum viö einn menntaskóla
sem útskrifaöi nokkra tugi stúdenta.
Við áttum 2 gagnfræöaskóla, barna-
skóla í stærri kaupstööunum og
örfáum fjölmennari kauptúnum, en í
nálega öllum sveitum landsins var
aöeins farkennsla í 2—4 mánuöi á
vetri frá 10—14 ára aldri. Þetta var
þaö langsamlega algengasta.
En sé svo litiö á menntunaraö-
stööu barna og unglinga á síöasta
fjóröungi 19. aldar, er þaö far-
kennsla, sem er nálega alls ráöandi,
og voru þó heimilin mjög víöa ein um
hituna. Sé t.d. staldrað viö þjóðhátíö-
aráriö 1874, hvernig vorum við þá
búin menntastofnunum. Jú, þá er til
latínuskólinn, engir gagnfræðaskólar
og örfáir barnaskólar. Á fyrstu fjár-
lögum Alþingis 1874 er enginn eyrir
til barnafræöslu. Þaö er fyrst 4 árum
síöar, sem slík fjárveiting sést, og
hvaö er hún há? Hún er 1300 krónur
og 1880 er hún komin í 2000 krónur.
Þjóöin sótti svo sannarlega ekki
menntun sína og menningu í opin-
bera skóla á árabilinu frá 1874 og
fram um aldamótin 1900.
Nei, buröarásinn í menntun og
menningu þjóöarinnar á þessum
tíma, eins og veriö haföi um aldir, var
heimiliö. Þaö sá bæöi um fræöslu og
starfsmenntun barna og ungmenna,
og prestarnir voru víöa hvetjandi afl í
þessum efnum, og gættu sumir þess
stranglega, að börn yröu læs og
skrifandi og læröu kverið. En al-
menna fræöslu og vakningu veitti
kvöldvakan í íslenzku baöstofunni, og
svo haföi þátttaka barnanna í öllum
störfum meö fulloröna fólkinu ómet-
anlegt þroskagildi. Þaö reyndist staö-
góö undirstaöa, þetta, sem móttekiö
var af brennandi fróöleiksþorsta viö
móöurkné og í heimaskóla baöstof-
unnar.
Sannleikurinn er sá, aö þrátt fyrir
skólaleysiö, stóöst íslenzk alþýðu-
menning fyllilega samanburö viö
nágrannaþjóöirnar. — Hér er merkur
vitnisburður um þaö:
Einn af fremstu uppeldisfrömuöum
Dana, sem uppi var á tímum Fjölnis-
manna, haföi lært íslenzku af Rask og
dvalið í V/s ár á íslandi. Hann sagöi
löndum sínum m.a.: „Vanmetið ekki
íslendinga. Alþýöufróðleikur hvers
konar er slík almenningseign á ís-
landi að einstætt má teljast. Þar hefir
sprottiö upp svo heilsteypt og þrótt-
mikil alþýöumenning aö hliðstæðu
hennar þekki ég ekki í öðrum
Evrópulöndum. Þessi alþýöumenning
á íslandi er ekki séreign nokkurra
einstaklinga, heldur dýrmætur sam-
eignarsjóður allrar þjóöarinnar. Og
hann kvaöst vilja óska sinni þjóð, þ.e.
Dönum, aö geta náö svipuöu tak-
marki í fræöslumálum almennings,
sem íslendingar heföu þá náð.
Aftur vil ég víkja aö því merka ári
1874. Þaö ár kom út stórmerkileg
fræöibók. Hún hét: Lestrarbók handa
alþýöu á íslandi, en gekk alltaf undir
nafninu Alþýöubókin. Síöar kom svo
út önnur gagnmerk bók, meö því
nafni. Þessi bók frá 1874 varö
heimilunum ómetanlegt tæki í menn-
ingar- og fræðslustarfi sínu. Hún varö
þjóöinni raunar allsherjar sjálfs-
fræöslustofnun um áratuga skeið.
Höfundur hennar var séra Þórarinn
Böövarsson í Göröum á Álftanesi. í
formálsoröum segist séra Þórarinn
telja mjög æskilegt, aö íslendingar
eignist bók, sem færi þeim ágrip
almennra fræöa, og þaö því fremur
sem hér sé skortur slíkra bóka og
„engir alþýöuskólar, en íslendingar
aö hinu leytinu flestum þjóöum leikn-
ari í því aö kenna sér sjálfir."
Kveöst klerkur vilja vona, aö hver
sá, sem viti allt, sem í þessari bók sé,
veröi eigi talinn alls ófróöur. — Vil ég
fastlega taka undir þau hóflegu
ummæli höfundarins, því að þaö er
sannfæring mín, aö útkoma þessarar
bókar sé einn merkasti atburöurinn í
menningarsögu íslendinga á 19. öld-
inni.
í formála alþýöubókarinnar til-
kynnti séra Þórarinn, að fjárhæð sú,
sem veröa kynni umfram prentunar
og útsölukostnaö skyldi renna til
menntastofnunar fyrir alþýöu á ís-
landi í minningu þess sonar (Böðvars,
er dó 19 ára), sem eflt mundi hafa
menntun og siögæöi hjá þjóö sinni, ef
honum heföi elzt aldur til. Þetta,
ásamt meiri fjárframlögum séra Þór-
arins og konu hans, varö síðan
vísirinn að stofnun Flensborgarskól-
ans.
Vil ég nú leitast viö aö gera ykkur
grein fyrir efni þessarar bókar, sem
nú er orðin svo fágæt, aö ég efast
um, aö nokkur ykkar hafi litiö hana
augum, því aö hún var í bókstaflegum
skilningi lesin upp til agna af fróö-
leiksþyrstum æskulýö landsins og
alþýöu manna. Bókin skiptist í 5
aðalkafla og fjöldamarga undirkafla.
Sá fyrsti flytur alls konar fjölbreytilegt
lestrarefni. Hann er 125 bls. og
þannig í rauninni heil lesbók.
Til þess aö reyna aö gera þeim,
sem ekki þekkja bókina skiljanlega
fjölbreytni lesefnisins, skal þess get-
ið, aö því er skipt í 13 efniskafla: Þar