Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.1979, Blaðsíða 2

Þegar þar kom, aö alskyggnt augaö á
framhlið Samvinnuverslunarstofnunar
Síonsborgar, þetta ófeimna tákn sam-
braeðslu efnis og anda, deplaöi til Hall-
dórs Laxness bendingu um aö skrifa
skáldsögu um fyrirheitna landiö, var búiö
aö veita honum bókmenntaverölaun
Nóbels. í leit hans sjálfs aö fyrirheitna
landinu — en hugmyndin um þaö haföi
frá því snemma á ferli hans aldrei látiö
hann í friöi — haföi vegur þessa íslend-
ings legiö land úr landi, frá kaþólsku til
sósíalisma og aö lokum til afneitunar.1
Ungur haföi hann snúist til kaþólsku og
gengiö í Benediktsklaustur í Lúxemborg.
Þar glímdi hann í fimm ár við aö koma
heim og saman sundurleitum öflum sem
toguöust heiftarlega á um vitsmuni hans
og anda. Þessara átaka sér Ijósan staö í
Vefaranum mikla frá Kasmír,
(1927)2, fyrstu skáldsögu hans sem veru-
lega kvaö aö. Skömmu eftir aö þessi
eldgneistandi „kaþólska" skáldsaga kom
út, hélt Laxness til Bandaríkjanna. Þar
geröist hann brennheitur sósíalisti, og lá
viö að honum væri vísaö úr landi, en fyrir
tilstilli vinar hans Uptons Sinclairs varö
ekki af því. Síðan heimsótti Laxness
Sovjetríkin og varö hrifinn af, en sneri svo
heim til íslands, svarinn til baráttu fyrir
félagslegu réttlæti og uppfullur af nýjum
skilningi á gildi bókmenntaarfs þjóöar
Johann S.
Hannesson
þýddi. HaJldór
Laxness snar-
aði sjáifur úr
ensku nokkr-
um óþýddum
köflum, sem
vitnað er í
George S. Tate
kóngsríkis fær hann þar aö gjöf áritaöar
Ijósmyndir af konungsfjölskyldunni, sem
hann síöar lætur í skiptum fyrir fjórar
skónálar. Mormónatrúboöinn Þjóðrekur
biskup fullvissar hann um aö fyrirheitna
landið sé komiö á fót vestur í Utah, og í
trausti þess heldur Steinar þangaö í nýja
leit. Án þess aö laga sig meö öllu aö
samfélagi mormóna bíður hann þar konu
sinnar og barna, en í fjarveru hans hefur
veriö níöst á þeim bæöi líkamlega og
efnalega. Kona hans andast á skipsfjöl,
og þegar börnin koma eru tengsl hans viö
þau rofnuö, enda höföu þau talið hann af.
Án þess aö koma orðum aö vonbrigðum
sínum snýr hann heim til íslands sem
trúboöi, og þar liggur vegurinn aö lokum
heim á gamla bæinn þar sem hann lagði
upp í leit sína.
Meöan Laxness var aö viöa að sér efni í
Paradísarheimt og enn í svo sem tvö ár
eftir aö bókin kom út, lét hann ýmislegt
eftir sér hafa um mormóna. Ummæli hans
birtust í viðtölum, ávörpum, bréfum til
blaöa og auk þess í tveimur meiri háttar
greinum, sem báöar hafa verið þýddar á
önnur norðurlandamál og teknar í safnrit
oftar en einu sinni.5 Önnur þessara
greina, „En amerikansk ábenbaring“,
birtist í Politiken og er umsögn í ritgerð-
arformi um bókina Kingdom of the
Saints (Ríki hinna heilögu eöa
mónar til kvaddir aö efla í Utah
félagslegt samneyti, sem furöu fljótt
gerðist dæmi til fyrirmyndar í Nýa
Heiminum. Hafi maður þessa staö-
reynd í huga um mormóna, fer ekki hjá
því aö hinar auöveldu sannanir um
„svik" í yfirnáttúrlegri opinberun
Jósefs Smiös víki í hug manns fyrir
öörum hliöum á málinu.7
Sföari greinin, „Ævintýri um fyrirheitna
landiö“, birtist í tveim hlutum í maí- og
júníhefti Samvinnunnar 1958; hún er
myndskreytt. í fyrri hlutanum er rakin
saga mormóna, en í seinni hlutanum segir
Laxness frá því sem fyrir hann bar á
ferðum hans um Utah, og er sá hluti mun
fróðlegri. í þessari grein, og víöar þar sem
höfundur víkur að mormónum færri
oröum, má greina ýmis endurtekin stef
sem unnið er úr í Paradísarheimt.
Meöal þessara stefja er fyrst aö telja
forundrun höfundar á viötökunum sem
trúboöar mormóna fengu hjá löndum
hans á 19. öld. í „Ævintýri um fyrirheitna
landiö“ tekur hann svo til oröa:
Því miður er gagnverkan íslendínga
viö opinberun mormóna einginn sér-
stakur sólskinsblettur í sögu andlegs
lífs á íslandi. Tómlátir mörlandar vorir
sem fyrir mart eru frægari en vera
trúarhetjur, og ekki hafa svo menn viti
lagt nokkurn skerf til trúarkennínga
Halldór Laxness, mormóna
sinnar. í Lúxemborg hafði hann vísaö
íslenskum fornsögum frá sér („Heu mihi,
eg hef ekkert af þeim aö læra“),3 en nú
líkti hann eftir gagnoröu málfari þeirra,
tileinkaði sér þaö og blés í þaö nýju lífi, og
beitti mikilvirkum penna sínum til aö
smíöa úr því vopn í baráttuna gegn
félagslegu ranglæti. Snilldarverkin Salka
Valka (1931—32), Sjálfstætt fólk (1934)
og Heimsljós (1937—40) eru bláköld
lýsing á högum volaös og varnarlauss
fólks sem berst óbugandi gegn skeyting-
arlausri náttúru og gráðugum arðræningj-
um.
Til sárrar sorgar vinstrimönnum sem
höföu eignaö sér Laxness sem hetju síns
liös, dró heldur broddinn úr róttækni hans
í félagsmálum eftir aö hann hlaut Nóbels-
verölaunin 1955, þá fimmtíu og þriggja
ára að aldri, og varö einskonar menning-
arlegur sendiherra lands síns. Á árunum
þar á eftir kastaöi hann rýrö á rússneskan
kommúnisma, sem hann haföi fyrrum
hrósað, og færöist æ meir undan því (eins
og raunar enn í dag) aö láta oröa sig viö
nokkra hugmyndafræði. Þaö var á þessu
afneitunarskeiði aö Laxness sendi frá sér
Paradísarheimt (1960), þá mormónasögu
sem víðfrægust hefir oröiö, aö minnsta
kosti um Evrópu.4 Sagan hefir hvarvetna
hlotiö ágæta dóma og verið þýdd á
norsku, sænsku, dönsku, ensku, frönsku,
hollensku, þýsku, spænsku, finnsku og
serbnesku. Nú stendur til aö gera kvik-
mynd úr sögunni.
í Paradísarheimt segir frá óbrotnum
íslenskum bónda, Steinari að nafni, sem á
sér þann draum aö öðlast fyrirheitna
landiö handa börnum sínum. Minnugur
sagna af örlæti norrænna fornkonunga,
vonast hann fyrst til aö geta keypt sér
þetta land með því aö gefa hest sinn
danaprinsi við konungskomuna 1874, en
hesturinn er furöuskepna, tákn þess aö
heimurinn er enn dásemdafullur í augum
barna hans. Launin eru önnur en hann
væntir sér: honum er boöiö til konungs-
hallarinnar í Kaupmannahöfn, en í staö
Helgramannaríkí) eftir Ray B. West. í
greininni fjallar Laxness um opinberun
Josephs Smiths meöal fjölda annarra
fyrirbæra af líku tagi (allt frá telaufalestri
til sýnar postulans Páls) og veltir fyrir sér
skyldleika skáldsagnalistarinnar viö trúar-
lega opinberun:
Skáldsagnahöfundur er kannski ekki
í hátterni sínu meiri lygalaupur en
almennt gerist, en á skrifandi stund
trúir hann algerlega á skáldskap sinn. í
þessari staðreynd eru og falin rök þess
að annað fólk treystir sögu hans eins
og nýu neti. Skáldsögusmiöur starfar
undir áhrifum linnulausrar „vitrunar“
þann tíma sem verk hans stendur yfir,
Halldór Laxness 1958, um það
leyti er hann kom heim úr för
sinni til Kína, Indlands og Banda-
ríkjanna, Þar sem hann kom í
mormónabyggöir í Utah.
ekki svo mjög sem skyggn maður á
hulda heima, heldur öllu fremur eins
og huldumaöur í þessum heimi, amk
maður aö sanna formúlu sem er ekki
endilega efnafræöileg. Og þegar les-
andi kemur og spyr að hve miklu leyti
þessi og þessi atburður sé „sannur“,
þá finst höfundinum slíkur maður vera
einfeldníngur, jafnvel eiga bágt. Verk í
sköpun er höfundi sínum sá einn
veruleiki sem skiftir máli.
í greinarlok lýsir Laxness aödáun sinni
á bók Wests og mormónum yfirleitt:
Bók Ray Wests stuölar aö því að
gera hugsandi mönnum skiljanlegt aö
opinberun Jósefs Smiths standi jafn-
fætis ýmsum öörum opinberunum
sögunnar — og fer framúr sumum ef
nokkuö má marka af ávöxtum opin-
berana. Bókin segir af því hvernig
„æöri birtíng“ safnaöi saman mormón-
um og leiddi þá meö sterkri hendi í hiö
fyrirheitna land, eitt af fáum á jörðu.
Samkvæmt æöri birtíngu voru mor-
heimsins, utan jánkaö sálarlaust ein-
hverjum trúarsetníngum uppúr útlend-
íngum, þeir tóku nú viö sér af meira
offorsi gegn mormónatrú en menn vita
dæmi til aö íslendíngar hafi áöur gert
meö eða móti trúarbrögðum. Andleg
sem veraldleg yfirvöld og svo læröir
sem ólæröir snúast hatramlega gegn
þessum flokki. Eitthvaö hefur hlotið aö
felast í kenníngum mormóna þess
umkomið aö raska geðró trúarlega
steingelds almenníngs eins og verið
hefur á íslandi. .. .Mormónarnir sem
híngaö komu í trúboðserindum voru
hraktir og smáöir meira en nokkrir
málsvarar andlegra skoðana á íslandi
fyr eða síöar.8
Á íslandi eins og víðast hvar var
fjölkvæni stundum helsta tilefni þessara
ofsókna. Þegar Laxness var eitt sinn
spurður að því í viötali hvort hann teldi
fjölkvæni til fyrirmyndar, svaraði hann því
til, aö í bókinni væri fjallað um þaö „af
fullkominni samúö og skilníngi" — og þó
ekki, ef ég má bæta því viö, af eins
óbrigöulli samkvæmni og ætla mætti af
þeim oröum eins lesanda af mormónatrú
aö meöferö höfundar á þessu efni væri
„ekkert annaö en fjölkvænisáróöur okkar
sjálfra holdi klæddur."9 Síöan sagöi
Laxness og hló viö:
Annars var dálítið gaman að því, þegar
ég fór í fyrsta skipti sem unglíngur
innan tvítugs aldurs til Ameríku, þá
þurfti ég aö fylla út stórar skýrslur frá
útflytjendaeftirlitinu meö fjölda spurn-
ínga; og ein hljóöaöi svona: Eruð þér
fjölkvænismaður? Þessu svaraði ég
náttúrlega meö neii og þaö heföu
flestir gert, því þeirra sem hefðu veriö
þess umkomnir aö svara spurníngunni
játandi, heföi frekar veriö aö leita í
fangelsum en á leiöinni vestur um haf.
En svo las ég næstu spurníngu og þá
fyrst komst ég í mikinn bobba: Hafiö
þér samúö meö fjölkvænismönnum?
Þennan vanda hef ég ekki getað leyst
enn í dag.10 Þó hygg ég, ef ég ætti aö