Lesbók Morgunblaðsins - 08.10.1967, Blaðsíða 6

%tíf7>i

;#H

iSÍJwSf
gs^lp
js«*s@wUV*».
>.W
/ / ,
Arni Ola: Ur^sögu Reykjavíkur
Hlé á milli bylja í 20 ár,
1757-1777
Næstu 20 árin eru ekki talin harð-
indakafli, því að þá skiptust á góð-
æri og harðindi, líkt og gerist enn.
Þó kom það fyrir að mannfellir varð
sum árin, því að lengi gætti afleið-
inganna af því, að bændur höfðu
l
ÖNNUR CREIN
misst bústofn sinn á hallæristíman-
um. Þó þótti hin mesta furða hve
fljótt fjölgaði sauðfé og kúm í sum-
um héruðum. Var sem náttúran sjálf
kæmi þar til hjálpar því að kýr voru
tvíkelfdar og ær tvílembdar eða þrí-
„ lembdar langt fram yfir það sem
venjulegt var. Eins var hin mesta
furða hvað þjóðin rétti við á þessum
árum, því að 1777 var fólkið orðið
álíka margt og verið hafði 1703, eða
langt um fleira en nokkurn tíma síð-
an Stórubólu. Þetta var þeim mun
merkilegra sem bólusótt hafði geng-
ið yfir landið 1762—63, og margt fólk
hafði dáið í landfarsóttum 1763 og
1767. Auk þess voru miklar slysfar-
ir og með ýmsum hætti. 1758 fórust
8 eða 10 skip í ofviðri í október 1766
brotnuðu 126 bátar á Reykjanes-
skaga og undir Jökli, 1767 fórust
18 skip og drukknuðu 80 menn á 2
dögum á vertíð, en árið eftir
drukknaði Eggert Ólafsson. Árið
1772 er sagt að í Skálholtsbiskups-
dæmi hafi 11 drukknað, 17 orðið úti
og 5 kafnað í reyk. Þá fórust og
margir í snjóflóðum, bæði á víða-
vangi og í 7 bæjum, sem snjóflóð
tóku af á þessum árum. Þá brunnu
og mörg stórbýli, svo sem Burstar-
fell í Vopnafirði, Leirá í Leirársveit,
Eskiholt í Borgarfirði, Akrar á Mýr-
um og Munkaþverárklaustur.
I T .
JL vö hafisár voru verst á þessu
tímabili. 1759 voru hafþök fyrir Norður-
landi, en er kom fram um Jónsmessu
rak ísinn austur fyrir land og síðan
vestur með suðurströndinni og allt vest-
ur í Faxaflóa. Var ísinn svo mikill und-
an Rangárvallasýslu og Árnessýslu, að
ekki sá út yfir hann af hæstu fjöllum.
1770 var mikill hafís fyrir Norðurlandi
og Austurlandi langt fram á sumar.
Varð þá víða heylaust og mikill fellir
sauðfjár og hesta í Suður-Múlasýslu „svo
margir sem áður voru fjárríkir áttu
ekki eftir af ám meira en eitt kúgildi."
í Skaftafellssýslu féllu þá 600 hross og
1200 sauðfjár.
1766 gaus Hekla. Hófst gosið 5. apríl
og stóð allt sumarið. Fylgdu þessu mikl-
ir jarðskjálftar og hrundu nokkrir bæ-
ir, þar á meðal 3 í Ölfusi. Fjallið þeysti
úr sér óhemju af sandi og varð sand-
hrönnin álnardjúp í nærsveitum, og af
þessu mikla sandfalli lögðust 10 bæir
í eyði. Eftir það breyttist vindátt til
suðurs og lagði þá mökkinn norður um
Húnavatns- og Skagafjarðarsýslur. Varð
þá svo dimmt þar um miðjan dag, að
ekki sáust handaskil. Einhver óhollusta
fylgdi sandinum, því að nú tók fé að
hrynja niður, „svo að við auðn lá
sums staðar.“
E n versta áfallið varð þó fjárklá'ð-
inn, sem kom upp í fjárræktarbúinu á
Elliðavatni 1762 og breiddist óðfluga út
í allar áttir. Fylgdi honum og önnur
fjárpest, sem sennilega hefir verið gin
og klaufaveiki, eftir lýsingum að dæma,
því að kindurnar fengu bólgu í höfuð og
fætur, augun gróf úr þeim og af féllu
horn og klaufir. Ein kýrin á Elliðavatni
sýktist líka af þessari pest. Eftir skamma
hríð hafði kláðinn og pestin borizt aust-
ur að Jökulsá á Sólheimasandi og norð-
ur að Skjálfandafljóti, nema hvað Vest-
fir'ðir sluppu að mestu við þenna ófögn-
uð. Var svo fyrirskipaður almennur nið-
urskurður, en síðan reyndu bændur að
fá fé frá ósýktum héruðum, þótt ekki
gengi það vel, vegna þess hvað sauðfé
var þá fátt í landinu. Til dæmis má
geta þess, að þremur árum eftir niður-
skurðinn voru ekki nema 180 kindur í
Kálfatjarnarsókn, en höfðu verið um
700 þegar Jar'ðabókin var gerð. Svipaða
sögu mun hafa verið af nágrannasveit-
unum að segja.
Þess er getið, að 1761 hafi rjúpur
flykkzt niður að sjó á Suðurnesjum,
aldrei þessu vant, og „lágu þar dauðar
í fjörum; þær settust einnig á skip úti
á sjó, sem var á móti venju“. Þetta er
sama sagan og gerðist fyrir frostavet-
urinn mikla 1918. Sögðu þá gamlir menn,
að rjúpan vissi á sig harðan vetur. Og
veturinn 1761—62 var líka óvenju harð-
ur um Suðurnes frá jólum. Kyngdi þá
ni'ður snjó og voru hörkufrost fram um
þrettánda, en á Þorranum jukust frost-
in mjög. Vorið var einnig óvenju hart
og féll fé víða úr hor. Síðan komu tvö
góð ár og voru vetur þá svo mildir,
að menn lögðu garða á jólaföstu, en
ristu torf á Þorra. Síðan komu nokkrir
harðir vetur (1770, 1771 og 1773) en
sumarveðrátta þó enn verri, því að þá
gekk á með krapahríðum og frosti svo
að lítt heyjaðist og 1773 lágu töður sums
staðar undir fönn á túnum í september.
Af þessu urðu þrengingar, einkum
eystra, og 1774 féll fólk í Múlasýslum.
o O o
„Þessi 20 ár voru því engin hlómgun-
arár, og má furðulegt kallast, að þá
skyldi fólki geta fjölgað", segir Hannes
biskup Finnsson. Það voru fiskveiðarn-
ar, sem björguðu, því að flest þessi ár
veiddist vel og stundum ágætlega, eink-
um í verstöðvunum við Faxaflóa. I
Reykjavík og grennd mun hagur manna
hafa verið sæmilegur á þessum árum.
IVIikið breytti um til batna'ðar hér
þegar konungur tók við verzluninni
1758. Þá urðu vðrur betrl en 9Wur og
verð sanngjárnará, og það varð almenn-
ingi til mikils hagræðis, að nú var verzl-
unin opin bæði vetur og sumar, en áður
hafði aðeins verið verzla'ð á sumrin.
Iðnstofnanirnar í Reykjavík nutu góðs
af breyttum verzlunarháttum, því að nú
voru þær eigi lengur ofsóttar, heldur
hlynnt að þeim á marga vegu. Hófst nú
blómaskeið þeirra og árið 1762 starfaði
hjá þeim nær hundrað manns.
En framundan voru nú áföll stór og
rak þau á hvert af öðru sem reiðarslög.
Fyrst var það f járklá'ðinn og pestin, sem
drápu sauðfé unnvörpum í næstu sveit-
um og sýslum. Var þá ekki lengur hægt
að fá ull til klæðagerðar, því að ullin
af pestarfénu var óhæf til vinnslu. Var
þá með ærnum kostnaði reynt að fá ull
frá fjarlægum héruðum.
Annað áfallið var bruninn mikli í
verksmiðjuhúsunum í marz 1765, sem
olli miklu tjóni og framleiðslustö'ðvun.
Svo hætti konungur verzluninni 1763,
en við tók hið svonefnda Almenna verzl-
unarfélag. Keyrði þá um þverbak í
verzlunarmálum, og varð félag þetta
brátt álíka illa þokkað og Hörmangara-
félagið hafði áður verið. Gegn vilja
Skúla var því fenginn rekstur iðnstofn-
ananna í hendur og kom brátt í ljós,
að forstöðumenn verzlunarfélagsins
vildu stofnanirnar feigar og unnu að
því öllum árum a'ð koma þeim á kné.
Og það tókst þeim að mestu leyti. Þegar
Arv Guðmansen varð „fullmektugur“
verzlunarfélagsins hér 1767, var það eitt
af hans fyrstu verkum að reka rúmlega
30 af starfsfólki iðnstofnananna, og
komst margt af því fólki á vonarvöl
vegna þess. Auk þessa lækkaði hann
kaup allra hinna, er eftir urðu. Enn-
fremur tók hann af þeim grasnytjar, sem
Skúli hafði fengið þeim upphaflega, til
þess að þeir gætu haft kýr. Auk þessa
má geta þess, að Arv lét af ásettu ráði
vefa svo lélega dúka, a'ð enginn vildi
líta við þeim. Og allt var eftir þessu.
Verzlunarfélagið varð óvinsælla með
hverju árinu sem leið og átti í vök að
Framhald á bls. 11

6 - LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
8. október 1967