Morgunblaðið - 13.07.1986, Blaðsíða 28
28
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1986
ALDARMINNING
Júlíus Havsteen
sýslumaður
eftir Sigmjón
Jóhannesson
Árið 1920 urðu sýslumannaskipti
í Eyjafjarðarsýslu og Þingeyjar-
sýslu. Steingrímur Jónsson, sem
verið hafði sýslumaður Þingeyinga
um árabil, var skipaður sýslumaður
í Eyjafjarðarsýsiu 16. júlí 1920 en
Júlíus Havsteen, settur sýslumaður
í Eyjafjarðarsýslu, var skipaður
sýslumaður í Þingeyjarsýslu 27.
september 1920. Tók við embætti
þar 1. apríl 1921 og gegndi því til
1. júní 1956.
Var bæjarfógeti á Húsavík jafn-
framt frá 30. desember 1949. Júlíus
Havsteen fæddist á Akureyri 13.
júlí 1886. Foreldrar hans voru hjón-
in Jakob Havsteen, kaupmaður, og
kona hans, Thora, dóttir Jóhannes-
ar Schwenns, stórkaupmanns í
Kaupmannahöfn.
Júlíus lauk stúdentsprófi í
Reykjavík 1905 og embættisprófi í
lögfræði við Kaupmannahafnar-
háskóla 1912.
Þótt Júlíus væri af auðugu for-
eldri og nánustu frændur hans
valdamestu menn landsins um
skeið, föðurbróðir hans amtmaður
og Hannes frændi hans fyrsti inn-
lendi ráðherrann, mátti Júlíus
kenna á því að víst væri auðurinn
vaitastur vina er faðir hans varð
öreigi vegna hruns á síldarverði
1919 eftir mikinn gróða fyrristríðs-
árarina.
Árið 1912, 12. júlí, kvæntist Jú-
líus frændkonu sinni, Þórunni,
dóttur Jóns Þórarinssonar, fræðslu-
málastjóra, og fyrri konu hans,
Láru, systur Hannesar Hafstein,
ráðherra, en hjá honum ólst Þórunn
upp að mestu eftir lát móður sinnar
sem dó ung.
Til Húsavíkur fluttu Júlíus og
Þórunn ásamt 6 bömum og aldur-
hniginni móður Júlíusar 1921.
Húsakynni voru takmörkuð í upp-
hafi og þröngt í búi í byijun þar
sem eignir þeirra hjóna munu hafa
verið veðsettar vegna gjaldþrots
föður Júlíusar.
Um þetta leyti voru íbúar Húsa-
víkur um 630. Lítið sjávarþorp þar
sem íbúar höfðu viðurværi sitt af
því sem sjórinn gaf. Margir áttu
nokkrar kindur og eina kú sumir.
Bátar voru litlir, árabátar, nokkr-
ar trillur og fáeinir vélbátar, flestir
innan við 10 tn. Atvinnulíf var fá-
breytt, sjórinn sóttur á sumrin,
bátum lagt á haustin en settir fram
á vorin. Höfnin opin og óvarin.
Tvær smábryggjur.
Rafveita er nýtekin til starfa.
Vatnsveita engin. Vatn tekið úr
lækjum og brunnum. Taugaveiki
kemur upp og rakin til vatnsból-
anna. Það eru því næg verkefni við
að glíma fyrir ungan mann í áhrifa-
stöðu vilji hann láta að sér kveða.
Árið 1925 varð Júlíus formaður
vatnsveitunefndar, þeirrar fyrstu
er sveitarstjómin kaus. Með sam-
stöðu góðra manna tók veitan til
starfa 1925 og vágesti um leið bol-
að burt.
Formaður hafnamefndar varð
Júlíus frá 1933 og allt til þess er
hann lét af störfum sem sýslumaður
1956. í sambandi við hafnarfram-
kvæmdir var hann í fararbroddi og
vann ótrauður að þeim málum, fyrst
við gerð hafskipabryggju er hófst
1934 og síðar við byggingu hafnar-
garðs. Þá vann hann og ötullega
að því að sfldarverksmiðja var reist
á Húsavík 1937-1938.
Þá var Július áhugamaður um
öflugri landhelgisgæslu og stækkun
landhelgi íslands. Mun þar að rekja
rætur til viðureignar hans við er-
lenda yfirgangsmenn er hann var
lögreglustjóri á Siglufirði 1914—
1919.
Hann skrifaði fjölda greina um
landhelgismálið og hélt fyrirlestra
í útvarp og sótti Genfarráðstefnu
er haldin var um þau mál 1960.
Sat ráðstefnuna í boði ríkisstjómar
Islands.
Árið 1950 gaf Landssamband
íslenskra útvegsmanna út ritið
Landhelgin með greinum og fyrir-
lestrum Júlíusar um það mál.
Hann var einn af foiystumönnum
í slysavamamálum, vann mjög að
því að Norðlendingar eignuðust
björgunarskipið Albert. Lét mjög
að sér kveða á þingum Slysavama-
félags íslands.
Á Húsavík eignaðist Qölskylda
Júlíusar brátt kunningja og vini er
þangað kom. Næsti nágranni var
Maríus Benediktsson, útvegsbóndi
á Hlöðum, og kona hans Helga
Þorgrímsdóttir, svo og synir þeirra
hjóna. Milli þessara tveggja heimila
tókst órofavinátta.
Hjá Maríusi fékk sýslumaður sjó-
meti. Uppgjör fór fram einu sinni
á ári, á Þorláksmessu. Þann dag
kom Maríus ávallt heim af fundi
sýsiumanns glaður og reifur, aðeins
hreifur af víni með vindil í munnin-
um. Báðir virtust þeir sýslumaður
og Maríus ánægðir með viðskiptin.
Með bömum sýslumanns tókust
góð kynni við önnur á Húsavík.
Synir hans voru stofnendur og aðal-
hvatamenn ásamt nokkrum öðrum
ungum Húsvíkingum að stofnun
Íþróttafélagsins Völsungs. Varð
Júlíus öflugur stuðningsmaður fé-
lagsins og hljóp stundum undir
bagga er óvænlega horfði um ýmsa
hlu'ti hjá félaginu.
Oft var mikið líf og fyör í sýslu-
mannslautinni svokallaðri fyrir
framan sýslumannshúsið, núver-
andi Ásgarðsveg 2, er ungir
Húsvíkingar iðkuðu þar knatt-
spymu en kjallaradyr sýslumanns
notaðar sem mark. Kom fyrir að
boltinn rataði ekki alltaf rétta leið
en lenti í skrifstofuglugga sýslu-
manns með slæmum afleiðingum.
Átti sýslumaður þá að hafa sagt
einu sinni:. „Þið megið ekki vera
svona feilnir á markið strákar, þið
verðið aldrei góðir knattspymu-
menn með því móti.“
Júlíus varð vinsæll meðal Húsvík-
inga og héraðsbúa. Þeir kunnu vel
að meta margþætt eðli hans. Hann
var hrókur alls fagnaðar hvar sem
hann kom, léttur f lund, gæddur
skopskyni og átti auðvelt með að
lífga upp á umhverfið. Sögufróður
mjög. Ættrækinn og trygglyndur.
Bamgóður var hann og minnti
stundum sjálfur á bam vegna
græskulausrar gleði, hrekkleysis og
bjartsýni.
Þau hjón Þómnn og Júlíus höfðu
þann sið á hveijum bolludegi að
liggja í rúminu fram að hádegi svo
að bömum á Húsavík gæfist kostur
á að koma með skrautlega vendi
sína og flengja sýslumannshjónin.
En fyrir framan svefnherbergið
stóðu böm sýslumanns og fengu
hvetjum gesti eina bollu. Hefir þetta
orðið minnisstætt þeim sem heim-
sóttu sýslumannshjónin þennan dag
enda nutu þau ástsældar barnanna
í þorpinu.
Hjálpsamur var sýslumaður þeg-
ar á bjátaði einhvers staðar. Eitt
sinn að vetrarlagi brann hús á
Húsavík. Fjós var áfast og kafnaði
kýr sem.þar var inni af reyk. Þegar
Júlíus frétti þetta gerði hann sér
ferð á hendur til húsráðanda, sem
var öldruð kona og hafði haft
nokkrar tekjur af mjólkursölu. Bað
hann konuna hafa ekki áhyggjur
af þessu. Hann ætti kvígu sem
ætti að bera með vorinu. Gaf hann
konunni kvíguna og átti hún hana
uns hún hætti búskap.
Ýmsar sögur hafa gengið um
dómara íslenska fyrr og síðar. Ekki
fór Júlíus varhluta af þeim. I flest-
um sögum um hann speglast mildi
dómarans og bera þær vitni um
góðvild og hjartagæsku.
í áttræðisafmæli Maríusar Bene-
diktssonar, vinar Júlíusar, hélt
sýslumaður ræðu þar sem hann
m.a. ræddi um líf sitt og starf.
Lýsti því yfir að sennilega yrði hann
ekki talinn mikið yfirvald eða dóm-
ari er stundir liðu. Þó fyndist sér
að þar kynni hann að hafa reynst
þeim vel sem minna máttu sín og
nefndi sérstaklega í bamsfaðemis-
málum þar sem hann hefði oft þegið
þakkir frá ungum stúlkum fyrir hve
ötullega hann gekk fram í að bams-
feður greiddu gjöld sín.
Eitt sinn kvað Júlíus upp dóm í
slíku máli sem mun nokkuð sér-
stæður, þó ekki einstæður, er hann
dæmdi tvo menn til að greiða með-
lag með sama bami. Létu báðir sér
úrskurð sýslumanns vel líka.
Stundum var Júlíus kallaður
dómari hjartans.
Eitt sinn komu brúðhjón úr
Reykjadal til Húsavíkur til að láta
sýslumann vígja sig saman. Vom
orðin vel fullorðin. Á leiðinni sat
brúðurin inni hjá bílstjóra en brúð-
guminn sat uppi á vömpalli.
Norðansteytingur var og svalt.
Þegar til Húsavíkur kom gengu
brúðhjónin á fund Júiíusar sem
hafði orð á hve brúðguminn liti
kuldalega út. En hann kvaðst hafa
hírst uppi á bflpalli þar sem bannað
Júlíus Havsteen
væri samkvæmt lögum að hafa
nema einn farþega inni hjá bflstjóra.
Er hjónavígslunni lauk og brúð-
hjónin höfðu dmkkið kaffi hjá
sýslumannshjónunum spurði Júlíus
brúðgumann hvernig hann ætlaði
að hafa það á leiðinni heim.
„O, ætli maður verði ekki að
hírast aftur á pallinum," sagði
hann.
„Nei, Kristján minn, nú hefi ég
fundið vöm í málinu," kvað sýslu-
maður, „ég er búinn að gefa ykkur
saman og þið emð orðin eitt fyrir
guði og mönnum. Nú situr þú und-
ir brúði þinni inni hjá bílstjóra á
leiðinni heim.“
Unglingspilti á Húsavík, 15 ára
gömlum, var gefin byssa og fylgdu
skot með. Fór strákur á ijúpnaveið-
ar um haustið með byssuna þótt
ekki hefði hann byssuleyfi. Vildi svo
til að strákur skaut tófu, hvíta að
lit. Vissi hann að greitt var fyrir
hveija skotna tófu hjá sýslumanni.
Áræddi hann að ganga á fund yfir-
valdsins og fá tófuna greidda þótt
byssuleyfið skorti. Var þó mjög
kvíðinn er hann stundi upp erind-
inu. Tók Júlíus honum ljúfmannlega
-en sagði honum að votta yrði að
rétt væri. Útvegaði strákur vottorð
tveggja manna og sneri á ný á fund
sýslumanns og fékk féð greitt eins
og lög mæltu fyrir um. En þegar
hann er að ganga út kallar Júlíus:
„Heyrðu góði.“
Brá pilti en sneri við í dyrunum
og hugði að nú væri allt komið
upp. Horfði sýslumaður kankvís á
strák og pírði augun um leið og
hann sagði: „Var hún sofandi?" rak
síðan upp skellihlátur og skríkti en
strákur þaut út erindi feginn.
Júlíus Havsteen var mikill unn-
andi leiklistar. Lék sjálfur og
leikstýrði. Þótti þar skemmtilegur
sem víðar. Hafði þann hátt á er
hann leikstýrði að hann lék gjaman
fyrir þann sem hann leiðbeindi og
sagði stundum: „Hermdu eftir hon-
um,“ og nefndi þá ákveðnar persón-
ur á Húsavík.
Sjálfur samdi Júlíus leikrit sem
birt var á sjötugsafmæli hans og
nefndist Magnús Heinason, útg.
1956.
Þá þýddi hann söguna Moby
Dick, útg. 1970.
Gott var jafnan að koma í sýslu-
mannshús. Það fundu þeir sem
þangað leituðu. Sá er þessar línur
ritar var þar heimagangur um
nokkurra ára skeið og naut vináttu
yngsta sonarins, Hannesar. Á það-
an margar og góðar minningar um
fjölskylduna.
Glæsileg hjón og gestrisin voru
þau Þórunn og Júlíus og minnisstæð
þeim sem kynntust.
Þómnn andaðist 28. mars 1939
fyrir aldur fram og var héraðsbúum
harmdauði. Hún hafði ásamt nokkr-
um kvenfélagskonum verið að
skreyta kirkjuna vegna jarðarfarar.
Stakk sig í fingur á þymi. Fékk
blóðeitrun sem leiddi til dauða. Þór-
unn var glæsileg kona, tíguleg í
fasi, skömngur, stjómsöm en við-
mótsþýð í umgengni. Manni sínum
mikil hjálparhella í starfí.
Konumissirinn varð Júlíusi mikið
áfall og líf hans breyttist um margt.
En fyrir margt var að lifa og ótrauð-
ur vann hann að áhugamálum
sínum.
Þau hjón eignuðust 8 böm, en
þau vom: Ragnheiður Lára, Jakob,
framkvæmdastjóri, Jóhann, síðar
forsætisráðherra, Jón Kristinn,
tannlæknir, Þóra, Soffía Guðrún,
Þómnn og Hannes, framkvæmda-
stjóri Slysavamafélags íslands.
Tveir dóttursynir Júlíusar ólust upp
hjá honum. Hann ættleiddi báða.
Þeir vom Jakob Jóhann, lögfræð-
ingur, og Júlíus, stýrimaður.
Er Júlíus lét af starfi sem sýslu-
maður Þingeyinga 1956 sökum
aldurs fluttist hann til Reykjavíkur
og vann hjá Fiskimálasjóði. Hann
lést 31. júlí 1960.
Það fylgir dómarastarfi að kveða
upp dóma. Margur hlýtur dóm af
samtíð sinni, jafnt dómarar sem
aðrir.
Sú mynd sem Júlíus Havsteen
skildi eftir sig á Húsavík og héraði
er af manni í dómarasæti sem
gæddur er föðurlegri hlýju og finn-
ur til með þeim sem í raunir ratar,
trúir í lengstu lög að harkan ein
bæti fæsta menn heldur miskunn
og mildi hvað sem bókstafnum
líður. Sú mynd vitnar og um mann
gæddan tryggð, bamslegri ein-
lægni, gamansemi og glettni sem
kryddar tilveruna og gerir hana
bærilegri en ella.
Júlíus Havsteen var persónuleiki
sem ekki gleymist þeim er honum
kynntust.
Þegar Húsvíkingar eignuðust
sinn eigin togara þótti sjálfsagt að
hann héti Júlíus Havsteen. Með því
vildu þeir minnast ástsæls yfirvalds
og sýna að þeir kunnu að meta
mörg og margvísleg störf Júlíusar
í þágu héraðsins og ekki síst þátt
hans að hafnarmálum á Húsavík.
Við lát Júlíusar varð Karli Krist-
jánssyni alþingismanni að orði:
Stjömuhrap um himin fer.
Hnattaskaði orðinn þar.
Sakna ég þess sem einstætt er.
Engum líkur Havsteen var.
Höfundur er skólastjóri á
Húsavík.
Júlíus Havsteen sýslumaður, Benedíkt Jónsson verkstjóri og Sveinn
Björnsson forseti á vinnupöUum við hafnargarð á Húsavik í forseta-
heimsókn Sveins.