Morgunblaðið - 09.12.1983, Blaðsíða 4

52
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 9. DESEMBER 1983
Luralegar mannætur
eða rauðklæddír
hvítskeggjaðir karlar
Hvernig urðu íslensku jólasveinarnir til? Rætt við Árna Björnsson og gluggaó í nýja bók hans „í jólaskapi“
Valgerður Jónsdóttir
„Gömlu íslensku jólasveinunum
hefur aldrei verid útrýmt af hinum
alþjóðlega jólasveini, þó þeir hafi
farið í fötin hans,“ segir Arni
Björnsson, sem safnað hefur ýmsu
e fni um jól og jólahald á íslandi.
Jólalíf
Jólaaveinninn í dag
eina og hann kemur
fleatum fyrir ajónir,
aambland at hinum
gömlu íalenaku jóla-
aveinum og hinum al-
þjóðlega jólakarli.
„Tífall, Tútur, Baggi, Lútur, Rauður, Redda, Steingrímur, Sledda,
Lækjarræsir, Bjálminn sjálfur, Bjálmans barnið, Litlipungur,
Örvadrumbur . . . “
Hvaöa romsa er nú
þetta? Nokkur gömul
íslensk jólasveinanöfn,
sem viö rákumst á í ný-
útkominni bók um jólin
sem ber heitiö „í jólaskapi“ og er
gefin út hjá Bókaútgáfunni Bjöll-
unni. Samkvæmt þjóötrúnni fara
jólasveinarnir nú aö týnast til
byggöa, og góöu börnin geta átt
von á aö fá einhvern glaöning í
skóinn sinn, ef hann er settur út í
giugga.
En börn á íslandi hafa ekki alltaf
hlakkaö til komu jólasveinanna.
Hér áöur fyrr voru jólasveinarnir
hinir mestu óvættir, komu til
byggöa til aö ná í óþæg börn, og
höföu þau á brott meö sér heim í
kot Grýlu kerlingar og Leppalúöa
bónda hennar. Jólasveinarnir voru
svartklæddir eins og myrkriö og
sáust því ekki berum augum, sem
var auövitað enn skelfilegra á
þessum dimmasta tíma ársins. En
hvenær tóku jólasveinarnir þess-
um stakkaskiptum hér á landi? Viö
fórum á fund Árna Björnssonar
þjóöháttafræöings í Þjóöminja-
safninu, en hann er manna fróö-
astur um ýmsa siöi og venjur, gaf
út bókina „Jól á íslandi“ áriö 1963,
og hefur tekiö saman efni bókar-
innar „i jólaskapi".
„Gömlu íslensku jólasveinunum
hefur aldrei veriö útrýmt af hinum
alþjóölega jólasveini," segir Árni,
„þó þeir hafi fariö í fötin hans, og
eru íslensku jólasveinarnir því
meöal hins elsta í þjóötrúnni.“
Hann segir aö þeirra sé fyrst getiö
í einu Grýlukvæöanna frá 17. öld,
og taldir synir Grýlu og Leppalúöa.
Þar kemur m.a. fram aö jólasvein-
arnir eru álitnir hálfgerö tröll og
barnafælur og jafnvel mannætur.
í bók Árna „í jólaskapi" Stendur
m.a. „Hinir íslensku jólasveinar eru
ýmist taldir 9 aö tölu eöa 13. Sú
kenning aö jólasveinarnir séu 13
talsins hefur þaö til síns ágætis aö
hún kemur vel heim viö fjölda jóla-
daganna. Samkvæmt henni kemur
fyrsti jólasveinninn 13 dögum fyrir
jól, síöan einn á dag og hinn síö-
asti á aðfangadag. Sá fyrsti fer svo
aftur á jóladag og síöan hver af
öörum og hinn síöasti á þrettánd-
anum."
En hvaö heita svo hinir íslensku
jólasveinar? Þau 13 nöfn sem best
hafa fest sig i sessi hjá almenningi
eru nöfnin Stekkjarstaur, Gilja-
gaur, Stúfur, Þvörusleikir, Potta-
„ÞAU 13 NðFN SEM BEST HAFA FEST SIG f SESSI HJÁ ALMENNINGIERU:
Jólaniaai, en hann rekur mttir aínar til Skandinavíu.
sleikir, Askasleikir, Faldafeykir,
Skyrgámur, Bjúgnakrækir,
Gluggagægir, Gáttaþefur, Ket-
krókur, og Kertasnikir.
Til eru margar útgáfur af jóla-
sveininum víöa um heim, ein þeirra
er jólasveinninn sem ekur um him-
ininn í vagni sem dreginn er af
hreindýrinu Rudólf og gefur börn-
um gjafir. „Þetta er amerísk útgáfa
af því sem ég hef kallaö alþjóðlega
jólakarlinn, en elsta fyrirmyndin af
þeim karli eru óljósar sagnir um
Nikulás biskup í borginni Myra í
suövesturhluta Litlu-Asíu fyrir um
þaö bil 1700 árum,“ segir Árni.
Og viö skulum glugga aftur i
bókina til aö sjá hvernig íslensku
jólasveinarnir hafa þróast úr lura-
legum mannætum í rauöklædda
góölátlega hvítskeggjaöa karla
sem ausa út gjöfum á báöa bóga.
En þar er aö finna eftirfarandi
texta sem lýsir þróuninni: „Rauöa
kápan jólasveinsins er því upphaf-
lega biskupskápa. Biskupinn var
geröur aö dýrlingi eftir dauöa sinn,
og kom oftast óvænt til bjargar er
menn áttu í þrengingum. Nikulás
varö brátt sérstakur verndardýrl-
ingur sjómanna og barna. Nikulás-
ardýrkunin fór vaxandi, og í lok
miöalda voru a.m.k. 2000 Nikulás-
Stekkjastaur, Giljagaur, Stúfur, Þvörusleikir, Pottasleikir, Askasleikir, Faldafeykir, Skyrgámur, Bjúgnakrækir, Glu