Morgunblaðið - 24.01.1965, Blaðsíða 17

Sunnudagur 24. jan. 1965
MORGU N BLADID
17
Endurmat á þjóS-
skáldi
Gústaf heitinn Jónasson, ráðu-
neytisstjóri, var áhugamaður um
bókmenntir og vel að sér í ís-
lenzkum skáldskap, enda sjálfur
hagmæltur í bezta lagi, þegar
hann vildi það við hafa. Hann
sagði frá því, að á æskuárum
hans hefðu borgfirzkir góðbænd-
ur stundum komið í heimsókn til
föður hans að Sólheimatungu og
dvalið þar við spilamennsku og
spjall. Þeim hefði þá m.a. orðið
tíðrætt um, hver væri fremstur
þálifandi skálda hér á landi, og
öUum komið saman um, að af
þjóðskáldunum þremur, en í
þeim hópi voru þá Benedikt
Gröndal, Matthías Jochumsson og
Steingrímur Thorsteinsson, bæri
Steingrímur af. Gústaf sagði frá
þessu til að sýna hvernig smekk-
urinn hefði breytzt frá fyrsta
tug aldarinnar fram á hinn sjötta,
en þá mun flestum hafa þótt ein-
sætt, að hvorki Benedikt né
Steingrímur kæmust í hálfkvisti
við Matthías.
Nú hefur Hannes Pétursson,
sem sjálfur er ágætt skáld og
eins og hann nú sýnir góður
bókmenntafræðingur, ritað bók
um Steingrím Thorsteinsson.' Þar
rekur hann ævi Steingríms og
gerir endurmat á skáldskap hans.
Eftir lestur bókarinnar getur
engum blandazt hugur um, að
Steingrimur hefur verið mun
meira skáld en flestir hafa ætlað
síðustu áratugina.
Emkennilegiir
æviferill
Altítt er, að mat á skáldum
bfeytist eftir því, sem timar liða.
Það á ekki einungis vjð hér á
landi heldur virðist vera allt að
því allsherjarregla. Skáld eru oft
hafin til skýjanna á sínum seinni
ævidögum og fyrst eftir andlátið,
síðan líða ár og áratugir, þegar
mjög lítið þykir til þeirra koma,
en svo breytist matið á ný um
suma, sem ná því að vera teknir
í tölu sígildra rithöfunda. Frá
þessu eru auðvitað óteljandi und-
antekningar, samanber Matthías
Jochumsson, og hefur mat manna
á honum þó einnig verið sveifl-
um háð. Benedikt Gröndal verð-
ur trúlega héðan i frá seint tal-
inn meðal helztu Ijóðskálda, þó
að Heljarslóðarorusta og Dægra-
dvöl skipi honum í fremstu röð
íslenzkra rithöfunda. f leikmanns
augum virðist Hannes Pétursson
með bók sinni hafa veitt Stein-
grími æruuppreisn sem einu
helzta ljóðskáldi íslendinga.
Þá er ævisaga Steingríms Thor
eteinssonar ekki síður fróðleg.
Hann kemur fyrst við sögu sem
einn af forystumönnum „pereats-
ins“ 17. janúar 1850, lýkur samt
•túdentsprófi hindrunarlítið,
gengur háskólanám treglega og
tiverfur frá laganámi og sneri í
tnálfræði, dvelur rúm tuttugu ár
1 Kaupmannahöfn við heldur
þröngan kost, verður síðan kenn-
•ri við Lærða skólann í Reykja-
vík í yfir þrjátíu ár, og er loks
á 74. aldursári gerður rektor þess
•kóla, sem hann á námsárum sín-
úm hafði verið einn helzti upp-
reisnarmaður L
„Pereatið44
Orðið „pereat" táknar nánast
ósk um, að sá, sem það er við-
haft um, farist eða tortímist.
Hannes Pétursson rekur af
hverju þessi heljarósk var látin
uppi af skólapiltum um svo ágæt-
an mann sem Sveinbjörn Egils-
son, rektor. Verður það ekki rak-
ið hér, en einungis tekið upp það,
*em eftir rektor sjálfum er haft:
„Meðan við enn sátum á her-
bergi Jens Sigurðssonar kennara,
þustu piltar með söng og gaura-
gangi út úr skólahúsinu. Þegar
við gengum gegnum anddyrið,
fnættum við fáeinum piltum, sem
táruðust yfir þvi, sem gerzt hafði.
Áburðarverksmiðjan séð úr lofti. — Ljósm. Ól. K. M-
REYKJAVÍKURBRÉF
——————, Laugard. 23. jan. ' ’
og á leiðinni heim til rektors
sáum við hina piltana í hópnum,
ýmist úti á ísilagðri tjörninni fast
við bæinn, eða í brekkunum suð-
ur Undan. Meðan rektor dvaldist
með kennrunum heima í húsi
sínu, komu piltar fylktu liði,
gengu inn í garðinn og hrópuðu
,,pereat“ fyrir rektor þar við
húsið, sem hann sat inni með
kennurunum; því næst gengu
þeir á sama hátt að hverju íbúð-
arhúsi í bænum og hófu sama
hrópið. Þessi götuháreysti hélzt
frá því um kl. 10—12, án þess
nokkur maður af opinberri hálfu
léti sjá sig í þeim tilgangi að
skakka leikinn.“
Að vísu var bærinn smáræði
þá miðað við það, sem hann er>
nú, en þó virðist manni, að jafn-
vel þá hefði minna mátt gagn
gera, en að ganga að hverju ein-
asta húsi í bænum og hrópa þessa
óheillaósk til rektors. Æsingarn-
ar hafa því bersýnilega verið
miklar og í raun og veru af öðr-
um rótum runnar en uppi var
látið. Fram kemur að piltar höfðu
heyrt af „pereati“ suður í Þýzka-
landi. Vafa laust var hér á ferð-
um einn angi frelsisbaráttunnar,
sem þá var að brjóta um sig í
landinu, þó að hún að þessu
sinni beindist að þeim, er sízt
skyldi.
Manna róttæk-
astur
Láta mun nærri, að lengst af
um daga Steingríms Thorsteins-
son hafi rektorsembættið við
Reykjavíkurskóla verið fremsta
lærdómsstaða í landinu. Því
skiljanlegra verður, hversu gíf-
urlegt hneyksli „pereatið" þótti á
sínum tíma, þar sem hvort
tveggja fór saman virðing stöð-
unnar og ágæti þess, sem hana
skipaði þá. Það er og vafalaust
rétt sem Hannes Pétursson seg-
ir:
„Pereatið var mesta rimma,
sem Steingrímur tók þátt í á
langri ævi.“
En þó að fáir væru þá taldir
ættstærri á íslandi en Steingrím-
ur, sem var sonur Bjarna amt-
manns, eins fremsta embættis-
manns landsins, og dóttursonur
Hannesar biskups Finnssonar, né
líklegri til meiri erfða, þá var
Steingrímur allt fram á elliár
allra manna róttækastur í skoð-
unum. Hann var ekki einungis
eindreginn stuðningsmaður Jóns
Sigurðssonar og meðal helztu
„hirðskálda" hans, eins og Sig-
urður Nordal orðar það, heldur
hataðist hann mjög við ráðandi
menn í Reykjavík á síðasta fjórð
ungi 19. aldar, kallaði þá „klík-
una“, og voru þó sumir hinna
valdamestu þeirra náskyldir hon-
um sjálfum.
„Náfölur, dipló-
matískur púki44
Hugarfar Steingríms lýsir sér
vel í sendibréfi sem hann skrifar
á árinu 1871 til vinar síns:
„Hvernig lízt þér á? Mundu
menn geta láð Islendingum, þó
þeir færu nú eitthvað að hugsa
sig um, hvort engin úrræði væri
að losast úr böðulklónum, þó
ekki væri til annars en hefnda,
því verra en þetta ástand getur
það ekki orðið fyrir alla þá ís-
lendinga, sem hafa nokkra mann-
lund, nokkra drengilega tilfinn-
ing. Allt, sem hjá oss og í oss
er göfugast, þjóðlegast og áhuga-
mest um góðar framfarir, liggur
flatt undir storkun, hælasparki
og áhrækingum hálfblauðra,
„bestialskra kúgara“, og af öllu,
sem Island á, er ekkert launað,
ekkert tignað nema heimskan og
varmennskan, öllu hinu, sem því
er gagnstætt er hrundið niður í
fátækt og hjálparleysi. Það er
hreint furða, hvernig Danir
þekkja þá úr, sem líklegastir eru
til að grafa fæturna undan öllu
íslenzku og þeim, sem það elska,
þá, sem bezt sameina hroka,
tuddaskap, undirferli og sjálfs-
elsku, að ógleymdri ósvífninni og
heimskuháðinu. Þá er því engan
veginn svo galið að setja Ólund-
ar-Grím niður á Bessastöðum,
þennan náföla, diplómatíska
púka, sem er Der dritte im
Bunde (þriðji maður í bandalag-
inu) með Arnljóti og Gísla. Það
var ekki heldur svo óhyggilegt,
að koma aðalsmanninum Magn-
úsi Stephensen til Reykjavíkur í
nýbýli við Grím — og nú bætist
Bergur við. Allt er þetta kæn-
lega hugsað, en von min er þó,
að allir- viðburðir flatlenzku
stjórnarinnar hafi hér sams kon-
ar heillir og þeir höfðu í hertoga-
dæmunum.“
livor var
íslenzkari?
Þeir, sem Steingrímur þarna
setur hnýfla sína í, eru Grímur
Thomsen, skáld á Bessastöðum,
Arnljótur Ólafsson, prestur og
alþingismaður, annar aðalmaður
„pereatsins“ ásamt Steingrími og
æskuvinur hans, Gísli Brynjólfs-
son, háskólakennari í Kaup-
mannahöfn, og landshöfðingjarn-
ir Bergur Thorberg og Magnús
Stephensen. Vafalaust er það
rétt hjá Steingrími, að allir voru
þessir menn helzt til hallir undir
danska valdið á íslandi. En auð-
vitað gerðu þessir menn aldrei
samsæri gegn frelsi eða velferð
Islands né létu vísvitandi nota
sig í því skyni. Og nú eftir á
getur enginn með góðri samvizku
haldið því fram, að þessir menn
hafi verið verri Islendingar en
allur þorri samtíðarmanna
þeirra, þ.á.m. Steingrímur Thor-
steinsson sjálfur, né hafi þeir,
hver í sínum verkahring lagt
minna af mörkum til velfarnaðar
og þroska íslenzku þjójðarinnar
en hann. Grímur Thomsen var
raunar aldrei talinn þjóðskáld á
borð við Steingrím Thorsteins-
son, en báðir verða þeir áreið-
anlega taldir með stórskáldum
Islands um langan aldur. Og get-
ur nokkur efast um, að Grímur
Thomsen er í eðli jafn ramm-
íslenzkur og raunar enn hand-
gengnari íslenzkri sögu og menn-
ingu en Steingrímur Thorsteins-
son?
Valdi andstæðing
Þá var lengi mjög kalt milli
Steingríms og Hannesar Haf-
stein. Fóru þar saman ólíkar
skoðanir á skáldskap og það, að
Hannes var sprottinn upp úr
miðri „klíkunni." Gerði Stein-
grímur þá þessa alkunnu níð-
vísu um Hannes:
Með oflofi teygður á eyrunum var
hann,
svo öll við það sannindi rengdust,
en ekki um einn þumlung hann
vaxa þó vann,
það voru aðeiris eyrun, sem
lengdust.
Því athyglisverðara er, að það
var Hannes, sem gerði Stein-
grím að rektor, strax á fyrsta
embættisári sínu sem ráðherra
íslands. Þá hafði að nýju hafizt
óöld í skólanum. Einkavinur hins
nýja ráðherra, Björn M. Ólsen,
fremsti lærdómsmaður landsins,
var þá rektor. En hann réði ekki
við neitt, fyrst og fremst sökum
ofstjórnar. Þá var það, að hinn
ungi ráðherra skipaði hinn rót-
tæka öldung, Steingrím Thor-
steinsson, sem rektor til að friða
skólann.
Hafði Steingrímur þó árið áð-
ur gengið í lið með Landvarnar-
mönnum hörðustu andstæðingum
Hannesar.
Skáld og júristar -
Það er einkennileg tilviljun, að
réttum 50 árum áður en Stein-
grímur var, í ágúst 1904, settur
í sína nýju stöðu, hafði Bjtirni
amtmaður, faðir hans, skritað
honum hinn 12. ágúst 1854:
„Ég heyri sagt, að þú sért
farinn að æfa þig í kveðskap.
Þetta er ekki eftir mínu geði
eða mínum smekk, því ég þekki
þá alvarlegu frú Justitíu svo vel,
að ég veit hún hatar allt fantasíu-
spil, gleðileika og önnur skrípa-
læti. Ég-hef aldrei heyrt, að skáld
hafi verið góðir júristar. Sú kalda
skynsemi á að præsidera hjá júr-
istunum, en ímyndunarkraftur-
inn hjá skáldunum. Að minnsta
kosti máttu ekki slá þér til kveð-
skapar, á meðan þú ert ekki bú-
inn að ljúka við þín studía.“
Skyldi amtmaðurinn, þegar
hann ritaði þetta, hafa haft í
huga nafna sinn, stéttarbróður og
amtmanninn, Bjarna Thoraren-
sen, mesta skáld fslands um sína
daga? Þá hefur hann vitað það,
sem dr. Björn Þórðarson sann-
aði löngu síðar í skrifum sínum
um Landsyfirréttinn, að Bjarni
Thorarensen var sýnu meira
skáld en lögfræðingur, þó að
hann næði ærnum embættis-
frama. Hvað sem um það er, þá
sýndi skáldið Hannes Hafstein
sanna stjórnvizku með skipun
Steingríms í rektorsembættið.
Hannes lét ekki gamlar vær-
ingar ráða gerðum sínum um
skipun í þetta embætti, sem þá
þótti eina virðulegast og eins og
á stóð var eina vandasamast á
landinu. Hannes skildi, að það
var skáldöldungurinn, sem eftir
uppgjöf hins mikla vísinda-
manns, var líklegastur til að geta
komið friði á í skólanum. Þar
reyndist hánn vissulega sjá rétt.
Hitt er svo ekki nema mann-
legt, að með aukinni virðingu og
ábyrgð, skyldi róttæknin skjótt
hverfa af hinu aldna skáldi.
Steingrímur hafði enn 1903 verið
einn hinn róttækasti í hópi rót-
tækra, en strax á árinu 1906,
þótti honum ,hinir ungu fullhug-
ar fara alltof geyst og láta ófrið-
lega.“. Enda fannst honum á sín-
um efstu árum ekki meira til um
annan mann en Hannes Hafstein,
eins og Axel Thorsteinsson skýrðí
frá í skemmtilegu erindi, sem
hann flutti um föður sinn á sl.
árL
Breytileg viðhorf
Hin ágæta bók Hannesar Pét-
urssonar gefur efni til svo, marg-
víslegra hugleiðinga um mat á
mönnum og málefnum, að ástæða
þótti til að gera hana að um-
ræðuefni. Sleggjudómar og stór-
yrði geta að vísu veitt þeim, sem
slíkt viðhefur, fróun og vakið
áhuga annarra, sem þykir gaman
að illindum og skömmurn um
náungann. En aldrei verður
neinn vandi leystur né fram úr
erfiðleikum ráðið með slíku.
Þvert á móti eiga dæmi fyrri
tíðar manna að sýna okkur,
hvernig viðhorfin manna í milli
eru stöðugt háð breytingum. Það
er bæði mannlegt að skjátlast
og að sýnast sitt hvað. án þess
að upi nokkra sjónvillu þurfi að
ræða. Frjálslyndi og þekking lýs-
ir sér umfram allt I því, að skilja
að eðlilegt er að ólíkar skoðanir
séu uppi. En aldrei mega menn
láta gamla eða nýja fordóma
verða til þess að hindra það sam-
starf, sem hverju sinni er þörf á,
til að þoka málum þjóðarinnar
í rétta átt-