Vísir - 23.12.1945, Blaðsíða 15

Vísir - 23.12.1945, Blaðsíða 15
JÓLABLAÐ VÍSIS f^étur J/ónááon frd Stöll utn Jólín fyrr og „í heiðnum og í helgum sið, á horfnri og nýrri öld, itar hafa haldið heilagt jólakvöld.“ Gr. Th. Forfeður vorir, sem komu hingað „austan um liyldýpis haf“, og námu liér lönd fyrir meira en þúsund árum, voru' nefndir Ásatrúarmenn, því guðir þeir, sem þeir tignuðu og tilbáðu voru riefndir Æs- ir. Landnemar þessir reistu sérstök hús, sem þeir nefndu „hof“, þar geymdu þeir líkn- eski af guðum sinum, sem þeir nefndu goð. Á vissum tíinum fóru fram lielgiat- liafnir í liofunum, nefndust það blót. Athöfnum þessum stjórnaði jafnan ríkasti hóndinn í liverju hyggðar- lagi eður liéraði, enda var iiofið jafnan á hæ þess liöfð- ingja. Höfðingjar þessir nefndust hofgoðar, eður að- eins goðar. Ríki þeirra nefnd- ist goðorð,- Goðarnir voru tvennt í senn, veraldlegir iiéraðshöfðingjar og and- legir leiðtogar ' goðorðs- manna sinna, sama sem prestar. Orðið goði gæti ef til vill þýtt „guðsmaður“. Ásatrúarmenn héldu þrjár stórhátíðir ár livert i hofum sinum. Hálíðahöld þessi nefndu þeir blót. Eitt var að veturnóttum, liausthlót, ann- að að miðjum vetri, þorra- ])lót, lrið þriðja að sumar- málum, vorhlót. Miðsvetrar- liátíð var mesta liátið ársins, það nefndist og jólahlót. Miðsvetrarnóttina, sem var jólanótt ásatrúarmanna köll- uðu þeir „Hökunótt“ eður „Höggunótl“. Að miðjum vetri var hlót- að lil árs og friðar, þ. e. til góðæris og friðar í landinu. Freyr var þá mest tignaður og tilbeðinn því liann var ár- sældaguðinn. Hátíðarnafnið „jól“ er af- ar fornl og kpmið hingað til lands með landnámsmönn- ynum. Eftir að ásatrúin varð að rýma fyrir kristnum jvenningum og li-úarstefnum, |vo á íslandi sem á öðrum orðurlöndum, smá fyrntist 1’fir og gleymdist margt af linum heiðnu siðum og triv trskoðunum forfeðfanna. Nýir kirkjusiðir.skipuðu þá öndvegið'f-'hugum þjóðanna méð tíðasöng siniyn, klukknahringingum og ann- arri viðhöfn. Kristnu þjóðirnar liéldu entí þrjár stórhátíðir á ári hverju, eins og hinir lieiðnu forfeður þeirra höfðu gjört, og enn hét liin niesta þeirra ,/ó/a-nafninu. En nú vorií jólin haldin um það hil mánuði fyrr að vetr- inum eri áður liafði verið, sem sé þrem nóttum eftir sólhvörf. Og þá haldin sem fæðingarhátíð frelsara mannanna. Jólin voru þvi i' tvennum skilningi haldin heilög, sem ljóssins, frelsisins og friðar- ins liátíð. Ilin vermandi og lýsandi sól hóf þá hækkandi göngu sina með degi hverj- um; og liin andlega og himn- eska sól rann þá upp á nóttu, lil þess aldrei framar að gangá til viðar, Mönnuhum var frelsari fæddur. Enda kölluðu kristnir menn jóla- nóttina tíðúm „nóttina helgu“. Til nálægs tíxna trúði samt gamalt fólk því líka að tiðarfar næstkomandi árs mundi likjast allmjög jóla- nóttarveðrinu. Á öllum öldum, sem liðnar eru síðan kristni var löglek- in á landi hér, liafa jólin ver- ið árleg öndvegisliátíð á liverju byggðu hóli þjóðar vorrar, svo i hreysum kot- unganna sem i stórliýsum lxöfðingjanna. Viðast, ef ekki alls staðar, var allt gertj sem mögulegt var til þess, að heilaga jólaharninu yrði fagnað sem allra hezt, eftir þvi sem allar aðstæður frek- ast levfðu. Þótt veitingar til mannfagnaðar, ytri viðlxöfn og skreyting félli xnjög í ó- Iíka liluti, var þó hin inni’i lotning og tilbeiðsla nieð lilc- um hætti lijá fátækum sexii rikum, æðri sem lægri. Margur kotuugurinn mun oftixafa liugsað, er húnn lxfði og vakli íióttina helgu, eitt- livað á þessa leið: „Hvert fá- tækt lireýsi höll nú er, þv.í guð er sjálfur gestur héi*. Iialelúja.“ Jú, jafnvel árum og’ öldum áður en þessi fagrá luxgsun var hundin „Ijóðstöf- úm.“ Með líðándi öldum og ár- 'Uiji hixeylasf .slöðugt lifnað- arhættir þjóðanna. Síðast- liðin öld hefir þó verið mík- ilvirkust á því sviði, eink- um síðustu 50 árin. Næstum er eins og suinum gömlum mönnum finnist tiðum, að þeir séu allt í einu heillaðir inn í einhverja töfrandi álf- heima. Flest er orðið nýtt: húsin, heimilin, tízkan. Jóla- liátíðin hefir ekki hehlur orðið ósnortin af byltingum tízkunnar. Sízt ber að neita því, að hið ytra er þar fjöl- margt til mikilla uixibóta, sem að sjálfsögðu stafar að miklu leyti af bættum efna- hag þjóðarinnai’. Eitt er þó enn óbreytt, sem sé það, að íxokkru fyrir jól ár hvert er hafinn undirbúiiingur há- tíðahaldsins á jólunum og undirbúningnum liágað á ýixxsan hátt eftir efnum og ástæðum manna, bæði til sveita og kaupstaða, og fjár- framlög í því skyni ekki skoi'in við neglur, viðast livai’. Urn jxað skal ekki fjöl- yrt íneira héf, exx vikið nokk- uð að þvi síðar. Á bernsku- og unglingsár- um þeii’ra, sexxx íxú eru komn- ir til allhárrar elli var líka reynt að búa sig uxxdir það eftir föngunx, að sem flestir gætu átt gleðileg jól. Skal nú reynt að minnast þess að íxokkuru og' líta þá til baka um sjötíu ára tímabil. •Fyrir og um 1874 var á fáu völ, til sveita á landi hér mannfagnaðar, seixx íxú elúl i &■ hversdags réttir á hvei'ju hyggðu bóli um land allt, svo senx kaffi, sykur, liveiti og hrísgrjón. Útlendir dúkar og álnavara — sem eixxu nafni kallaðist þá „kram“ — voru ærið sjaldgæfir munir. Stigvélaskór, sem þá nefnd- ust svartir skór eður dansk- ir skór — sáust ekki nenxa á höfðingjum við hátiðleg tækifæri, að nxixxnsta kosti ekki í útkjálkasveituixi laixdsins sbr. „Selskinns- skórinn og s:tígvélið“, k,\’;eöi Jóns. Þ. Thproddsens, Kli. 1919 hls. 301. Flest öll sveita- heimili urðu ag hjargast við heimafengin g'æði og fáir húshændur vanrælctu að hxia heimili sitt undir jólahátið- ina svo vel, senx ástæður íxýja flík, þótt ekki væri nema sokkar, fallegir vettl- ingar eðui', eg tala nú ekki um ef piltarnir eignuðust nvjan, danskan, rósóttan haðixiullargaini, var það nefnt Ijósagai’ii, það fluttist í verzlanir. Á árum þeiixi, sem hér um í'æðir, fluttist hvorki hveiti- vasaklút eður hálsklút, og nijöl né lirisgrjón i verzlan- stúlkurnai’ fallegan lxerða- ir hér á landi svp nokkru klút. Slíkt voru fágætar jóla- gjafir lijá fálæklingum á þeim árum. Oftast voi’u öll- um gei'ðir nýir skór fyrir jólin (,,jólaskór“), skyldu þeir vera úr svörtu skiixni með hvítunx eltiskinns- Ixryddinguni eður, að minnsta kosli, með hvitum eltiskinnsþvengjum. Enginn mátti vei’ða útundán, því þá fór hann eður hún í jólakött- inn eður klæddi jólaköttixxxx, sem kallað var. — Jólakött- urinn var n.l. meinvættur verulegu nænxi. Kornvörur þær, senx þá fluttust voru í’úgur og bankabygg, sem þá nefixdist grjón, og svo liiils- liáttar af lieilunx haunum, ertunx. Mjög var korixvaran af skoi’iium skanxnxti txlls stað- ai\ og lítill hluti af matföng- um, heixxxilanna. Nokkuð var Jxó til á lxverjunx bæ af þeirri vöru, að minnsta kosti Jxað, sem nægði til Jxess að gera nokkurn dagamun á stórhá- tíðum og tyllidögum, en ein í kattarlíki, sem vitjaði|mjög fóru þær hirgðir eftir nxannabyggða um jólaleytið öðrunx efnahag lieimilaixna. og gleypti þá livern þann, Alls staðar var Jxá venja að sem ekki var ski’ýddur ein- gera stórar og Jxykkar rúg- lxverri nýrri jólaflík. Eiri mjölskökur fyrir jólin, „jóla nauðsynin var enxx, sem kökui’“, eiixa liaixda hverjunx mönnum vai- að sönnu ekki ^ heimilismanni. Á Norður- sjálfrátt að hæta úr, §em sé. Jandí nxun liafa verið alsiða liagstæður þurrkdagur rétt ag gcra svonefnd „laufa- fyrir jólin, sem þá nefndist brauð“ lil jólanna.'Voru þau fcfátækraþerrir“. Þá voru gerð úr rúgliveiti, og liöfð Jxvegin og Jxurrkuð löt Jxau næfúrþunn, voru Jxau gegxx- serix í skyldi klæðast á að- skorin nxeð ýnisu rósaflúri, fangadagskvöldið. Víða var síðan voru j,au soúin i tóh Jxá lítið um spariföt, og fátt nptafötum hjá fátækl- Ehi allir lilutu sjálf- og svo hökuð. Lítt þekktist ^iðufx V estfjörðum. Víðj rfvoru gerðar luninxj skaparvinna sótt af miklu kappi dag lxvern að vetrin- um, en aldrei Jxó sexxi næstu vikuna fyrixj jól, Jxví á jól- ununx Jxótti I æskilegast, að hver heimilismaður eignað- ist að minnsta kosti eina sagt að húast lxeztu fötum ur ur fiuu hankalxyggsnxjöli sixiuiix, tárhreimmx á að-j til þess að gefa með jólakaff- fangadagskvöldið, áður en ;nu Voru Jxær hakaðar xx taka skyldi á móti heilaga stórum pottbotni eða Jxunnri jólabarhinu með lixiga og jánxplötu }Tir hlóðaeldi. Á lijarta á komanda nóttu. |einstökunx efnaheimiluin Svo varð að undirhúa Jxekktust Jxó steikarapönnur ljósadýrðina. Næstum alls og vöpplujárn,sem noluð slaðar voru þá notaðir lýsis- lampar (koluljós) lil sveita á kvöldvökum, en kertaljós Jxóttu Jxó fínni og fallegri, en voru við bakstur. Flestallii’, Jxótt fátækir væru, reyndu að eignast lítið eitt af kaffi- haununx og sykri, lielzt einkum voru Jxað lieldri ikaxxdís, til jólaixna, sönxu- menn sem efixi liöfðu á að leiðis dálítið af „toppa-ixiel- veita sér þaixn munað dag-' lega. Öll kerti voru þá heima- gerð tólgarkerti. Vaxkerti fluttust ekki fyrr en löngu síðar. Víðasl livar var reynt að haft eignast svo nxörg kerti til heimilisiixs-, að Ixver heixnil- leyfðu. Hvarvetna yar tó-, isxnaðúr 'gæti. xngiíast eiti kerti á aðfangadagskvöld- ið. Víða; voi’U' til: kertaform, annað hvort úr gleri eður hlikki, senx kerti voru steypt í, sunxs staðar voru stevpl svonefxxd strokkkerti. Rök- in, kveikirnir, voru úr livítu is“, sem skafinn var vfir lunximxrnár, pönnukökunx- ar og vöpplurnal’. Súkkulaði Jxekktist að sönnu, en nxjög sjaldgæft var, að Jxað væri 1 nxannfagnaðar á Jxeinx árum. Hins vegar xxxunu nxargir liafa gevmt bréiiriivlfiátár, lil að gæða séif og sínuxxi á, saman við jóla- kaffið, Atls stdðai’'var soðið hangikjöt til jólanna, og ætíð hið Jxezta, senj til var> svo sem af völdum sauð eður annai’ri vænni kind. A mannmörgum lieimilum

x

Vísir

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vísir
https://timarit.is/publication/54

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.