Morgunblaðið - 31.10.1997, Blaðsíða 35

34 FÖSTUDAGUR 31. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
JNttgtniÞIiifrií
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
LEYNDARDOMAR
PÓSTS OG SÍMA
BREYTINGAR á gjaldskrá Pósts og síma hf.
vegna sameiningar landsins í eitt gjaldsvæði
hafa verið gagnrýndar harðlega. Gagnrýnin hefur
ekki aðeins beinzt að gjaldskrárbreytingunum sem
slíkum, heldur ekki síður að því að fyrirtækið neitar
að gefa upplýsingar um hvernig þær séu reiknaðar
út og ber fyrir sig að um „viðskiptaleyndarmál“ sé
að ræða.
Hrefna Ingólfsdóttir, upplýsingafulltrúi Pósts og
síma, segir í Morgunblaðinu í gær: „Við erum með
mjög nákvæmar mælingar og útreikninga sem við
styðjumst við og þeim hefur hingað til verið hægt
að treysta. Ég held að fjölmiðlamenn hafi engar
forsendur til að vefengja það.“
Vandamál Pósts og síma er einmitt það, að reynsl-
an af viðskiptaháttum fyrirtækisins undanfarin ár
hefur kennt fólki að vefengja rökstuðning fyrirtæk-
isins fyrir hækkunum gjaldskrár, skorti á góðri þjón-
ustu og framkomu við keppinauta í einkaeign. Minna
má á að Samkeppnisráð hefur hvað eftir annað
gert Pósti og síma að breyta viðskiptaháttum sínum
og hafa önnur fyrirtæki ekki fengið aðra eins út-
reið hjá samkeppnisyfirvöldum, sem hafa það hlut-
verk að gæta hagsmuna neytenda.
Það er sömuleiðis ekki boðlegt að fyrirtæki í eigu
almennings, sem enn sem komið er á ekki í neinni
samkeppni í talsímaþjónustu, neiti að gefa upplýs-
ingar vegna þess að þær séu „viðskiptaleyndarmál".
Skattgreiðendur, eigendur fyrirtækisins, hljóta að
gera kröfu um að það útskýri fyrir þeim hvernig
gjaldskrárbreytingarnar eru reiknaðar út.
í þessu máli verður þó ekki horft framhjá því að
Póstur og sími tekur það ekki upp að eigin frum-
kvæði að breyta landinu í eitt gjaldsvæði. Alþingi
hafði frumkvæði að málinu og margir þingmenn
töldu það mikið réttlætismál, ekki sízt fyrir lands-
byggðarfólk. Þá er ljóst, að Halldór Blöndal sam-
gönguráðherra varaði við því, er málið var rætt á
Alþingi, að breytingin myndi koma illa við suma
símnotendur, vegna þess að gjaldtaka myndi færast
til.
Eitt gjaldsvæði hefur ýmsa kosti og við slíka
breytingu er óhjákvæmilegt að símreikningur sumra
hækki, en lækki hjá öðrum. Það, sem er hins vegar
alvarlegt mál, er að líklegt er að símreikningur fjölda
aldraðra og öryrkja, sem nota símann sem öryggis-
og samskiptatæki og hafa einkum hringt innan síns
gjaldsvæðis, muni hækka um þúsundir króna. í
mörgum tilfellum getur slík hækkun komið afar illa
við buddu fólks, sem hefur ekki úr öðru að spila
en elli- og örorkubótum.
Spurningin, sem enn er ósvarað, er sú hvort sú
mikla hækkun símakostnaðar, sem margir símnot-
endur sjá nú fram á, sé óhjákvæmileg vegna þess
að landið verður eitt símagjaldsvæði. Á meðan Póst-
ur og sími er fyrirtæki í ríkiseigu, með einkarétt á
talsímaþjónustu, er eðlilegt að það birti þær upplýs-
ingar, sem nauðsynlegar eru til þess að hægt sé að
svara þeirri spurningu.
Ef fyrirtækið ætti keppinaut í talsímaþjónustu
horfði málið Öðru vísi við. Þá gætu símnotendur
einfaldlega flutt viðskipti sín annað ef þeir væru
óánægðir með gjaldskrá og þjónustu Pósts og síma.
Þetta mál sýnir raunar hina brýnu þörf á að Póstur
og sími eignist slíkan keppinaut. En svo lengi sem
hið eðlilega aðhald skortir, sem samkeppni á frjáls-
um markaði veitir, er það sjálfsögð krafa að einokun-
arfyrirtækið Póstur og sími svipti hulunni af leyndar-
dómum sínum.
Ökutæki blása út nær þriðjungi gróðurhúsalofttegunda frá íslandi
B
sam-
réttum
fram-
IFREIÐAR og önnur öku-
tæki blása út tæplega
þriðjungi allra gróður-
húsalofttegunda, sem fara
út í lofthjúp jarðar frá íslandi. Ann-
að hvort verður að koma til, ný
tækni við gerð bílvéla eða róttæk
breyting á notkun einkabílsins og
þar með lífsstíl íslendinga, eigi að
vera hægt að draga verulega úr
útblæstri frá bifreiðum til að standa
við bindandi útblástursmörk, sem
hugsanlega verður samið um í Ky-
oto í Japan eftir rúman mánuð.
Árið 1995 voru um 29% útblást-
urs koltvísýrings á Islandi vegna
vegasamgangna, eða 749.000 tonn
af um 2.282.000. Hlutfall sam-
gangna í losun Islands á lofttegund-
um, sem valda hlýnun lofthjúpsins,
er óvenjuhátt vegna þess að end-
urnýjanlegar orkulindir eru notaðar
til húshitunar og raforkuframleiðslu.
Áætlað er að á milli áranna 1990
og 1995 hafi útblástur frá bílum
vaxið um 8%. Þá kemur fram í út-
blástursspá Hollustuverndar að af
tæplega 1.100.000 tonna aukningu
útblásturs gróðurhúsalofttegunda,
sem spáð er á árunum 1990 til 2025,
muni u.þ.b. fjórciiingur koma frá
bifreiðum, eða um 270.000 tonn,
sem eru um þriðjungur af útblæstri
ársins 1995.
Samþykki ríki heims á ráðstefn-
unni í Kyoto að halda útblæstri gróð-
urhúsalofttegunda í
sama horfi og var árið
1990 eða að draga úr
honum, er því augljóst
að miklar breytingar
þurfa að verða á notkun
ökutækja, jafnt á ís-
landi sem annars stað-
ar.
Ríkisstjórnin
þykkti fyrir
tveimur árum
kvæmdaáætlun um
hvernig draga mætti úr
útblæstri gróðurhúsa-
lofttegunda fram til
ársins 2000. Þessi áætl-
un hefur reyndar lítið
verið rædd í hópi hags-
munaaðila og innan
stjórnkerfisins hefur
ekki margt gerzt í því
að koma henni í fram-
kvæmd.
Helztu atriði áætlun-
arinnar, sem snúa að
vegasamgöngum, eru
eftirfarandi:
• Skattlagning elds-
neytis verður endur-
skoðuð þannig að hún
taki mið af útstreymi
koltvísýrings og verki takmarkandi
á það.
• Gjaldtaka af bifreiðum og elds-
neyti verður endurskoðuð með það
fýrir augum að auka hlutfall spar-
neytinna bifreiða. Stefnt er að því
að vörugjöld á mengunarlausa bíla,
t.d. rafbíla, verði felld niður.
• Skipaður verður starfshópur
samgönguráðherra, að höfðu sam-
ráði við umhverfis- og iðnaðarráð-
herra, til að leggja grunn að heild-
stæðu skipulagi samgangna í land-
inu með tilliti til umhverfis og orku-
mála. Starfshópnum verður falið
að stuðla að stórefldri fræðslu til
að draga úr sóun eldsneytis og
bæta nýtingu ökutækja. Starfshóp-
urinn mun einnig láta gera könnun
á hagkvæmni og eldsneytisnotkun
mismunandi samgönguleiða með
það að markmiði að efla __________
þjóðhagslega hagkvæm-
ar, lítt mengandi og elds-
neytissparandi sam-
gönguleiðir.
• Komið verður á mark-
vissu og virku samstarfi
við sveitarfélög um að efla
almenningssamgöngur í þéttbýli.
Stuðlað verður að því að við gerð
bæjar- og borgarskipulags verði
lögð sérstök áherzla á almennings-
samgöngur. Kannað verður hvort
hagkvæmt er að rafvæða ákveðnar
leiðir almenningsfarartækja.
• Gerðar verða ráðstafanir til þess
að gangandi og hjólandi vegfarend-
Nýtækni
eða breytt
bílanotkun
Alþjóðlegt samkomulag um minnkun út-
blásturs gróðurhúsalofttegunda útheimtir
breytta notkun einkabílsins eða nýja tækni
í bílvélum. Ólafur Þ. Stephensen skrifar
um áhrif væntanlegrar Kyoto-bókunar á
bílaumferðina en hlutfall samgangna í losun
íslands á lofttegundum, sem valda hlýnun
lofthjúpsins, er óvenjuhátt.
FRAMTÍÐARLAUSNIN? Vetnisstrætisvagninn, sem Daimler-Benz hyggst selja á markað.
Athygli hefur
beinzt að
vetni sem
hreinum orku-
gjafa
ur eigi örugga og greiðfæra leið um
borgir og bæi um allt land. Til að
styðja við framkvæmdir á þessu
sviði verður komið á samstarfi við
sveitarfélög og skipulagsyfirvöld
eftir því sem þurfa þykir.
e Lögleiddar verða reglur um að
seljendum nýrra bifreiða sé skylt
að veita væntanlegum kaupendum
með samræmdum hætti upplýsingar
um eldsneytisnotkun nýrra bifreiða,
sem boðnar eru til sölu.
Lítið um framkvæmdir
Samkvæmt bréfi „umsjónar-
nefndar ráðuneyta með fram-
kvæmdaáætlun ríkisstjómarinnar
vegna Rammasamnings Sameinuðu
þjóðanna um loftslagsbreytingar",
sem sent var umhverfisráðherra síð-
astliðið vor, hefur ekkert þessara
atriða náð fram að ganga.
Fyrsta atriðið hefur verið
til skoðunar í fjármála- og
umhverfisráðuneytinu.
Fram kemur hjá nefndinni
að skattlagning eldsneytis
með tilliti til útstneymis
........ koltvísýrings krefjist þess
að vörugjald verði lagt á díu í stað
þungaskatts. Nefndin leggur
áherzlu á að sambærilegar reglur
gildi um álagningu á olíu og benzín
og að skattlagningin taki mið af
notkun ökutækisins, sem ekki sé
mögulegt í núverandi þungaskatts-
kerfi.
Nefndin bendir á að samþykkt
hafi verið lög um vörugjald á gas-
og dísilolíu, en þau séu enn ekki
komin til framkvæmda vegna þess
að beðið sé eftir lagaheimild til að
lita gjaldfijálsa olíu.
Hvað annað atriðið varðar segir
nefndin að það hafi verið til skoðun-
ar í fjármálaráðuneytinu, þar sem
lögð sé áherzla á að skattar á elds-
neytisnotkun komi í stað skatta á
innflutnings- eða innkaupsverð bíla.
Fram kemur að skoðaðir hafi verið
möguleikar á að fella niður vöru-
gjald af rafknúnum bifreiðum og
að til þess að það megi gerast verði
að breyta lögum.
Ekkert hefur gerzt varðandi hin
atriðin fjögur, nema hvað sam-
gönguráðherra skipaði umræddan
starfshóp 2. maí síðastliðinn, hálfu
öðru ári eftir að framkvæmdaáætlun
ríkisstjórnarinnar var __________
samþykkt.
Það virðist augljóst að
þau atriði, sem talin eru
upp í áætlun ríkisstjórnar-
innar, eru samhangandi
og krefjast samhliða að-
gerða. Hækkun skatta á
eldsneyti hefur t.d. varla þau áhrif
að fólk leggi benzínknúna einkabíln-
um sínum nema það eigi aðra kosti,
til dæmis mengunarlaust ökutæki,
sem uppfyllir þær kröfur, sem nú-
tímafólk gerir til hraða, öryggis og
útlits — en slíkur kostur er enn sem
komið er ekki á markaðnum — eða
þá skilvirkar almenningssamgöng-
ur, sem enn skortir á íslandi. Sá
kostur að ganga eða hjóla takmark-
ast bæði af skorti á göngu- og hjóla-
stígum og af veðrinu á íslandi.
Bíleigendur gjaldi ekki
fyrir mengun frá sjávarútvégi
og iðnaði
En hvað finnst fulltrúa bíleig-
enda? Runólfur Ólafsson, fram-
kvæmdastjóri Félags íslenzkra bif-
reiðaeigenda, segir að félagið sé að
vinna að stefnumótun í umhverfis-
málum. Það taki undir stefnu al-
þjóðasamtaka bifreiðaeigenda, sem
hafa lýst stuðningi við það markmið
að útblástur koltvísýrings frá um-
ferðinni verði ekki meiri árið 2000
en hann var árið 1990. Á meðal til-
lagna FÍB séu olíugjald í stað þunga-
skatts af díselbílum, auknar kröfur
um efnasamsetningu olíueldsneytis
og örari úrelding gamalla og meira
mengandi ökutækja.
Runólfur segir að umhverfisskatt-
ar komi sömuleiðis til greina. Hins
vegar verði að hafa í huga að skatt-
tekjur ríkisins af bifreiðum og um-
ferð hafi aukizt jafnt og þétt undanf-
arin ár. Árið 1992 hafi þær verið
tæplega átján milljarðar á föstu
verðlagi en í ár sé gert ráð fyrir
nærri 24,5 milljörðum. Tekjur af
bílum séu nú 17,9% af heildartekjum
ríkissjóðs en hafi árið 1992 verið
14,8%. „Minna hlutfalli af bílaskött-
um er varið til vega-
gerðar, þannig að eftir
stendur að skattar á
bíleigendur hafa stór-
aukizt án þess að hægt
sé að merkja að hluta
þessara tekna sé verið
til umhverfislegra for-
varna vegna umferðar
á landi,“ segir Runólf-
ur.
Hann minnir á að
Friðrik Sophusson fjár-
málaráðherra hafi lýst
því yfir að verði um-
hverfisskattar lagðir á,
megi þeir ekki auka
skattbyrðina í heild.
„FÍB hefur alltaf lagt
áherzlu á ábyrgð ein-
staklingsins á eigin
mengun og að jafnræði
ríki þegar kemur að
aðgerðum til að draga
úr þeirri ógn sem meng-
un er lífríki jarðar. Þeg-
ar kemur að ábyrgðinni
verður að gæta jafn-
ræðis þannig að ekki
sé verið að leggja
skatta á eigendur fjöl-
skyldubíla vegna þess
að mengun frá sjávarútvegi og iðn-
aði er að aukast,“ segir Runólfur.
Vetnisbílar á markað 2003?
Augljóst að
miklar breyt-
ingar þurfa að
verða á notk-
un ökutækja
Það myndi að sjálfsögðu leysa
þann umhverfisvanda, sem bílaum-
ferðin veldur, ef nýr og „hreinn“
orkugjafi fyndist í stað benzíns eða
olíu, sem væri jafnframt hagkvæm-
ur. I þessu efni hefur athygli vís-
indamanna einkum beinzt að vetni.
í nýjasta hefti The Economist er
athyglisverð úttekt á tilraunum til
að knýja bifreiðar með efnarafli, sem
nýtir vetni til að framleiða rafmagn.
Nógu mikill árangur hefur náðst í
þessum efnum til að Daimler-Benz
í Þýzkalandi hyggst á næsta ári
setja á markað strætisvagn, sem
knúinn er efnarafli. Fyrirtækið held-
ur því fram að vetnisknúinn einka-
-------- bíll, sem verði nógu ódýr
til að keppa við benzínbíla,
muni koma á markað árið
2003. Vetnisknúin til-
raunaútgáfa af A-bílnum
frá Daimler-Benz hefur
þegar litið dagsins Ijós.
' The Economist segir í
leiðara að þegar vetnisknúnir bílar
verði komnir á markaðinn geti
stjórnvöld komið til sögunnar og
hagað skattlagningu á bíla og/eða
eldsneyti með þeim hætti að fólk
kaupi fremur vetnisbílana. Hins veg-
ar er ólíklegt að þessi þróun fari
að hafa áhrif fyrr en á síðari hluta
fyrsta áratugar nýrrar aldar.
FÖSTUDAGUR 31. OKTÓBER 1997 35
Seðlabankinn ber saman vexti lána til meðalstórra fyrirtækja í 9 löndum
Vextir 2-3% hærri hér
en í samanburðarlöndum
Vextir á óverðtryggð-
um rekstrarlánum og
fj árfestingarlánum
til lítilla og meðalstón-a
fyrirtækja hér á landi
eru töluvert hærri
en í átta öðrum saman-
burðarlöndum sam-
kvæmt úttekt Seðla-
-------j--
bankans. Omar
Friðriksson kynnti sér
niðurstöðumar.
UTLÁNSVEXTIR BANKASTOFNANAI NOKKRUM LÖNDUM
Ársvextir (%) Óverðtrypgð ' ' rekstrarlan Lítil Meðalstór fyrirtæki fyrirtæki Óverðtryggð fjárfestingarlán Vextir óverðtryqgðra fjárfestingarlána til meðal- Lítii Meðaistór stórra fyrirtækja að gefnum tilteknum forsendum fyrirtæki fyrirtæki
ÍSLAND 11,2 11,0
Bandaríkin 9,3 9,0
England 9,4 8,6
írland 9,1 8,8
Malta 9,0 9,0 8,5 8,5 —nilliBHÍ llf f lllllllllllllilWlllTl
Danmörk 8,8 7,3 7,3 ■■■■■■■■■■■■■
Finnland 5,4 5,2 6,4 6,2 111 n n H1
Noregur 8,0 8,0 5,7 5,7 ■■■■■■■■1 JJJJJjJJJl
Japan 3,2 3,2 3,0 3,ð mmmm
FORSENDUR: Eigið fé 51-100 m. kr. Eiginfjárhlutfall = 25%. Veð 50-70% af markaðsvirði. Lándfjárhæð: Lítil fyrirtæki 20 m. kr., meðalstór 40 m.kr. Lánstími: Rekstrarián til 2 ára, fjárfestingarlán ítiMO ára. Ásvelta: Lítil fyrirtæki 200 m. kr„ meðalstór 1.200 m.kr. Fjöldi starfsmanna: Lítil fyrirtæki 25, meðalstór 150. Veltufjárhlutfall > 0,75. Huglægt mat á hæfni stjórnenda, gott.
OVERÐTRYGGÐ rekstrarlán
til lítilla og meðalstórra
fyrirtækja hér á landi báru
í flestum tilvikum 2-3 pró-
sentustiga hærri vexti hér á landi en
í nágranna- og samkeppnislöndum í
lok síðasta árs, samkvæmt úttekt
Seðlabanka íslands á vöxtum af
lánsfé til fyrirtækja á íslandi og í
átta öðrum löndum. Munurinn er enn
meiri gagnvart Japan og Finnlandi.
Vextir af rekstrarlánum til meðal-
stórra og lítiila fyrirtækja hér var
11-11,2% en 5,2-5,4% í Finnlandi
og 3,2% í Japan.
Þetta eru niðurstöður úr saman-
burði peningamálasviðs Seðlabankans
á vaxtakjörum til lítilla og meðal-
stórra fyrirtækja hér á landi og í átta
löndum sem samanburðurinn náði til,
að gefnum tilteknum forsendum um
lánsfjárhæðir og stöðu'fyrirtækja.
Meiri vaxtamunur var á útlánsvöxt-
um óverðtryggðra fjárfestingarlána til
lítilla og meðalstórra fyrirtækja á milli
íslands og annarra landa en á vöxtum
rekstrarlána eða yfir 3 prósentustig í
mörgum tilvikum, eða þaðan af meiri.
Þannig voru t.d. vextir af lánum til
meðalstórra fyrirtækja hæstir hér á
landi 11,3%, í Bandaríkjunum 9,6%,
Englandi 8,6%, 7,3% í Danmörku, 5,7%
í Noregi en lægstir í Japan 3%.
í öllum samanburðardæmum bank-
ans kom í ljós að óverðtryggðir vext-
ir af rekstrar- og fjárfestingarlánum
til fyrirtækja undir lok síðasta árs
voru hærri hér á landi en í öðrum
samanburðarlöndum. Breytti engu
þar um þó mismunandi forsendur um
lánsfjárhæðir og stöðu fyrirtækja
væru lagðar til grundvallar, s.s. mis-
munandi eigið fé, veðhlutfall eða
veltufjárhlutfall.
Lánamarkaður hér allt annar
en tíðkast erlendis
Viðskiptaráðherra óskaði eftir við
Seðlabankann í júlí í fyrra að úttekt-
in yrði gerð og barst niðurstaða bank-
ans í skýrslu um seinustu mánaða-
mót. Tekið er fram að samanburður
af þessu tagi sé erfiður og vandmeðf-
arinn. Upplýsingasöfnunin um vaxta-
kjör fyrirtækja hjá bankastofnunum
í öðrum löndum hafi reynst verulega
erfið þar sem bankar töldu sér nær
ókleift að svara nákvæmlega til um
vaxtakjör miðað við þær forsendur
sem settar voru fram. Svör bárust frá
átta löndum: Danmörku, Finnlandi,
Noregi, Englandi, írlandi, Möltu,
Bandaríkjunum og Japan.
„Lánamarkaður hér á landi er allt
annar, bæði að gerð og stærð, en tíðk-
ast erlendis. Hér skiptir almenn verð-
trygging í útlánum banka meginmáli.
Rekstrarlán í skamman tíma (1-3)
eru óverðtryggð en íjárfestingarlán
til lengri tíma (10 ára) eru nær undan-
tekningarlaust verðtryggð. Erlendis
tíðkast ekki að veita verðtryggð bank-
alán og af þeim sökum skyldi taka
með fyrirvara samanburð á vöxtum
fjárfestingarlána milli íslands og ann-
arra landa,“ segir í skýrslu Seðla-
bankans. Bent er á að samanburður
nafnvaxta geti reynst villandi þar sem
ekki sé leiðrétt fyrir mismunandi verð-
bólgu- og vaxtastigi eftir löndum.
I skýrslunni er bent á að seðlabank-
ar flestra eða allra umræddra landa
beita sér fyrir stýringu peningamark-
aðsvaxta í þeim tilgangi að draga úr
spennu í efnahagslífinu eða örva það.
Gerður var samanburður á útláns-
vöxtum bankanna í þessum löndum
og á íslandi að frádregnum vöxtum
á peningamarkaði. Dró þá nokkuð úr
mismun útlánsvaxta hér og í öðrum
löndum. Mismunur útlánsvaxta banka
og 90 daga peningamarkaðsvaxta var
mestur í Danmörku eða 5,1 prósentu-
stig af rekstrarlánum lítilla fyrirtækja
og mismunurinn af lánum til meðal-
stórra fyrirtækja var mestur í Nor-
egi, 4,3 stig. Hér á landi var þessi
munur 3,9-4,2 prósentustig. Mis-
munur bankavaxta og peningamark-
aðsvaxta af fjárfestingarlánum til
meðalstórra fyrirtækja var mestur í
Bandaríkjunum, 5,4 stig, síðan hér á
landi 4,3 stig og 3,6 stig í Danmörku.
Seðlabankinn gerði einnig tilraun
til a‘ð bera saman annan lántöku-
kostnað af lánum af þessu tagi í
samanburðarlöndunum en fékk ófull-
komin svör. Skv. þeim upplýsingum
sem bárust er munurinn á lántöku-
kostnaði töiuverður milli íslands og
annarra landi, íslandi í óhag. Stimp-
ilgjöld af rekstrarlánum eru 1,5%
hér, 1,5% í Finnlandi en 0,3% í Dan-
mörku. Annar lántökukostnaður er
1,5-2% hér, 0,5-0,75% í Bandaríkj-
unum og Möltu, 0,75-1,25% í Finn-
landi, 0,5-1,25% í Englandi og 1%
í Noregi. Fastur lántökukostnaður
hér á landi er 900 kr. og innheimtu-
kostnaður 130 kr. en engar upplýs-
ingar fengust um þessa kostnaðar-
þætti frá öðrum löndum.
Þarf að efla Tölvunefnd eða hemja?
„Á meðan þú sefur ..nefndist ráðstefna,
sem Skýrslutæknifélag íslands hélt í gær um
öryggismál og persónuleynd.
HLUTVERK Tölvunefndar
og verndun upplýsinga
voru meðal þess, sem Kári
Stefánsson, forstjóri ís-
lenskrar erfðagreiningar, og Haraldur
Briem, yfirlæknir á smitsjúkdóma-
deild Sjúkrahúss Reykjavíkur, fjölluðu
um á ráðstefnu Skýrslutæknifélags
íslands um öryggi og persónuleynd í
gær. Haraldur kvaðst vilja efla nefnd-
ina, en Kári sagði að ekki væri rétt
að hún hefði endanlegt úrskurðarvald.
Arfur kynslóðanna og skyldur
Haraldur Briem sagði í fyrirlestri,
sem bar yfirskriftina „Vernd persónu-
upplýsinga í heilbrigðisþjónustunni"
að það að samþykki sjúklings þyrfti
ávallt að vera fyrir hendi hefði áhrif
á til dæmis faraldursfræðirannsóknir
vegna þess að þá fengjust bjagaðar
niðurstöður.
„Við vitum af reynslu að sumir
hópar sjúklinga, sem eru mjög þýðing-
armiklir, hafa tilhneigingu til að neita
upplýsingum," sagði hann. „Þannig
að ef hægt er að tryggja vernd per-
sónuupplýsinga væri mjög bagalegt
ef menn gætu hreiniega neitað að
taka þátt í rannsóknum."
Hann sagði að þetta byggðist á því
að sjúklingar framtíðarinnar hefðu
sinn rétt, sem byggðist á rannsóknum
og þekkingu kynslóðanna á undan.
Kári Stefánsson ræddi sama mál
og sagði að læknisfræði okkar daga
ætti í einu og öllu rætur að rekja til
persónuupplýsinga, hún hefði orðið til
vegna þess að einstaklingar, jafnt
sjúkir sem heilbrigðir, hefðu verið
reiðubúnir til að láta safna saman um
sig upplýsingum. „Það má leiða að
því rök að réttur okkar í dag til að
notfæra okkur þessa læknisfræði
komi ekki ókeypis heldur fylgir honum
sú móralska skylda að vera reiðubúin
til að veita upplýsingar um okkur sjálf
þannig að læknisfræðinni geti fleygt
fram,“ sagði Kári.
Haraldur sagði að hér á landi væri
það skoðun manna að varðveita ætti
upplýsingar þar sem þær yrðu til.
„Við verðum að sporna við þrýstingi
á löggjafann um að slakað verði á
persónuvernd í lagasetningu," sagði
Haraldur. „Við höfum fundið að um
leið og Tryggmgastofnun hefur viljað
aðgang að upplýsingum hefur verið
svarað að þá verði lögunum einfald-
lega breytt. Þingið þarf að vera vak-
andi fyrir þessu.“
Haraldur ítrekaði að efia þyrfti
starf Tölvunefndar, sem hefði eftirlit
með allri gagnavinnslu. Sagði hann
að nefndin væri mjög vanbúin til að
geta sinnt hlutverki sínu.
Sagði hann að hnignun persónu-
verndar væri yfirvofandi. „Ég held
að þessi aukna dreifíng persónuupp-
lýsinga með rafrænum hætti muni
óhjákvæmilega geta leitt til slíkrar
hnignunar," sagði Haraldur. „Við
verðum vör við vaxandi þrýsting á
aukningu aðgangsheimilda. Einnig
held ég að slök skráning upplýsinga
sé mjög varasöm og stuðli að hnignun
persónuverndarinnar . .. Þetta gæti
endað með því að læknirinn setur
bara hvítt lak yfir sjúklinginn, gengur
að tölvunni og lemur hana niður.“
Kári sagði að aukin ásókn í upplýs-
ingar væri samkvæmt skýrslu Tölvu-
nefndar öll frá fólki, sem væri að
stunda rannsóknir.
„Enn þann dag í dag sé ég ekki
hinar slæmu afleiðingar af þessari
auknu sókn í upplýsingar úr heitbrigð-
iskerfinu,“ sagði Kári. „Ég held því
hins vegar fram að það sé gífurlega
mikilvægt að vaka yfir þessu á þann
hátt, sem Haraldur Briem og hans
félagar hafa gert.“
Hann sagði hins vegar að þegar
Haraldur hvetti til þess að Tölvunefnd
yrði efld bæri að hafa það í huga að
hann sæti í nefndinni og væri málið
því ekki óskylt.
Tölvunefnd sér um framkvæmd laga
um söfnun og meðferð persónuupplýs-
inga. Kári sagði að lögin byðu af nauð-
syn upp á mikla túlkun og veittu því
Tölvunefnd mikið vald í ákvörðunum
um það hveijir mega sgfna og geyma
persónuupplýsingar á Islandi.
Kári sagði að í nefndinni sæti yfir-
leitt fyrirmyndarfólk, sem færi vel með
vald sitt og ætti formaður hennar,
Þorgeir Örlygsson, heiður skilinn.
Gegm grundvallarlögmáli
læknisrannsókna?
„En nefndin hefur ekki verið
óskeikul," sagði Kári. „Hún hefur á
stundum verið ófeimin við að láta
skína í hvassar tennur þess alræðis-
valds, sem lögin færa henni.“
Kári gagnrýndi sérstaklega síend-
urtekna kröfu um eyðingu gagna.
Krafa um notkun leynimáls varðand:
upplýsingar væri eðlileg, en það bær
vitni skilningsskorti á því hvernig rann-
sóknir væru unnar að krefjast þess
að duimáfi væri eytt áður en rannsókr
lyki. Þetta hefði í for með sér að grund-
vailarkigmá! í læknis rannsóknun
væri brotið, því ekki væri réttlætanleg1
að ráðast í rannsóknir á mönnum nem:
lfkur á að þær leiddu til nýtanlegr:
niðurstaðna væru sem mestar.
Kári nefndi einnig að óæskileg
væri að úrskurðir Tölvunefndar væn
endanlegir, þeim ætti að mega áfrýja
Til dæmis mætti endanlegt vald liggj;
hjá dómsmálaráðherra, sem væri lýð
ræðislega kjörinn, í stað embættis
manna.