Morgunblaðið - 28.09.1997, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 28. SEPTEMBER 1997 B 7
DÆMI eru um að stóðhestar hafi drepið folöld í girðingum en ekkert slíkt gerðist þau tvö
suinur sem Björn vakt aðistóðin.
Morgunblaðið/Valdimar Kristinsson
hestsins, þ.e. hversu mikil löngun hans er
til að hafa samræði við hryssumar. Næst
er að nefna kyngetu hans, það er hversu
sprækur hann er eða líkamlega vel á sig
kominn. Ungir hestar hafa að jafnaði meiri
kyngetu, ekki famir að bila í fótum né
stirðna í hreyfingum svo dæmi sé tekið.
Síðan er að nefna kynheilbrigðið og þá á ég
við rétt sköpuð kynfæri og getu þeirra til
að starfa eðlilega. Er nægjanlegt blóð-
streymi til getnaðarlims? Eru eistu rétt og
vel sköpuð og nægjanlega stór og fram-
leiðsla þeirra á heilbrigðum sáðfmmum í
lagi og sæðisgæðin þar með góð? Ef allir
þessir þættir em í mjög góðu lagi og ekki
nein vandamál hjá hryssunum getur hestur
gagnast þrjátíu hryssum á fjómm vikum.
En til þess að svo sé þurfa allir þessir þætt-
ir að vera í lagi eins og best verður á kosið.
Þá væmm við að tala um 80 til 90% fyljun.“
Samsetning hópa skiptir miklu
„Samsetning á hryssuhóps í girðingu hjá
hesti virðist skipta talsverðu máli ef vel á
til að takast. I fyrri hópnum vora bæði
kastaðar og ókastaðar hryssur sem og
geldhryssur. Þarna hagaði þannig til að
svo til allar hryssurnar voru frá
sama bænum og þekktust og mynd-
ast vinskapur milli sumra þeÚTa.
Ekki óalgengt að tvær til þrjár
héldu saman. Ein í þessum hópi var
kannski köstuð. Ef sú ókastaða varð
álægja og sýndi stóðhestinum áhuga
og gagnkvæmt urðu hinar tvær
sýnilega afbrýðisamar og vörðu
hana fyrir hestinum. Þurfti hann að
taka í óköstuðu hryssurnar og berj-
ast til að komast að þeimi sem var í
látum. I sumum tilvika varð hann
frá að hverfa og getur svo farið að
hryssur fyljist ekki af þessum sök-
um. í tilvikum sem þessum spilar
kyngeta hestsins inn í, það er hversu
sterkur hann er og úthaldsgóður.
Atvik sem þessi komu aldrei fyrir
hjá ótamda hestinum seinna sumar-
ið. Þá tók ég eftir hvernig óköstuð
hryssa hagaði sér eins og stóðhestur
þegar hún reyndi að riðlast á
kastaðri hi’yssu. Ekki veit ég hvort
það hefur einhver áhrif á fyljun
hryssna en greinilegt er að máli
skiptir hvernig hryssuhópurinn er
samsettur hjá stóðhestinum. Álita-
mál er hvort hafa eigi saman folalds-
lausar hryssur og kastaðar eða óka-
staðar hryssur nema þá að þær
verði með stóðhestinum allt sumarið. Vel
þekkt er að víða er ekki tekið við óköstuð-
um hryssum í girðingar. Þá er það stað-
reynd að stóðhestarnir í báðum tilvikum
sinntu geldhryssunum betur en hinum.“
Velja hryssur sér hest eða öfugt?
„Seinna sumarið var um mjög frábmgðinn
hóp að ræða. Hjá ótamda hestinum voru
22 ótamdar hryssur sem gengu þar allt
sumrið og reyndar allt árið. Þarna vom
tveir stóðhópar í sömu girðingunni. Það
vakti athygli mína að fyrir kom að hryssur
HRYSSURNAR mynda vinasambönd og
halda sig saman meðai „vinkvenna" í
stóðinu.
læddu sér á milli hópa en ekki það að hest-
amir væm að stela hryssum úr hinum
hópnum. Komu þær yfirleitt aftur til baka
ef stóðhsturinn tók ekki við þeim. Vekur
þetta spumingar um það hvort hryssurnar
velji sér hesta frekar en hestamir velji sér
hryssur. Til dæmis þegar hestar em farnir
að eldast er hugsanlegt að einhverjum
hryssnanna þyki hann ekki sinna sér nægi-
lega og leiti því yfir í annan hóp þar sem
yngri og sprækari hestur ræður ríkjum.“
Full stjórn stóðhestsins
„Meðan á fengitíma stóð héldu stóðhest-
arnir hryssunum vel saman og leiðst þeim
ekki að dreifa sér að vild. Yfirleitt dugði að
stóðhesturinn hneggjaði til þeirra og komu
þær aftur með það sama. Ef þær hlýddu
ekki sótti hann þær, ef ekki með góðu þá
með hörðu og yfirleitt báru þær mikla
virðingu fyrir honum. Þetta gilti um báða
stóðhestana. Að loknum fengitíma slaknaði
á aga hjá ótamda hestinum og hryssurnar
dreifðu sér án afskipta hestsins. Hestarn-
ir reka hópana oft til á hverjum degi og
lykta af öllu sem hiyssurnar hafa látið frá
sér bæði þvagi og taði. Þeir róta með
framfæti í taðhraukunum og míga síðan
yfir allt heila klabbið. Mér er ekki alveg
ljóst hver tilgangurinn er með þessu
háttalagi en það bar mun meira á þessu
hjá tamda hestinum. Hugsanlegt er að
hryssurnar gefi frá sér lyktarefni (feromó-
ne) sem segi hestinum hvort þær eru farn-
ar að ganga og/eða hvar þær séu staddar í
gangmáli þ.e. hvort egglos sé í nánd. Ekki
var ómskoðað hjá ótamda hestinum því all-
ar hryssurnar voru ótamdar og ekki ger-
legt að gera slíkt undir þessum kringum-
stæðum. Þó leiddi ómskoðun í ljós óskipu-
legar uppáferðir tamda stóðhestsins."
Með þrjár í takinu á dag
„Annað var upp á teningnum hjá þeim
ótamda. Þótt ekki væri hægt að ómskoða
ótömdu hryssurnar voru teknar blóðpmf-
ur úr þeim vikulega frá miðjum júní og út
september. Þegar hryssumar urðu álægja
sýndi stóðhesturinn þeim dræman áhuga
fyrstu tvo til þrjá dagana. Hann lyktaði þó
reglulega af þeim en fór ekki upp á þær
fyrr en á þriðja degi. Gagnaðist hann þeim
sex til sjö sinnum á dag í tvo til þrjá daga.
Eftir það vildi hann ekkert með þær hafa
þótt þær sýndu áhuga á áframhaldandi
ástarlífi. Þetta þýðir í raun að ótamdi stóð-
hesturinn fyljar í nánd við egglos og
blóðprufur sönnuðu yfir 90% fyljun hjá
honum. Þetta bendir ótvírætt til þess að
hryssurnar gefi frá sér lyktarefni sem seg-
ir stóðhestinum hvenær von er á egglosi
og hann hagar sér í samræmi við það.
Hestarnir voru aldrei með fleiri en tvær til
þrjár hryssur í takinu í einu jafnvel þótt
fleiri væru til í tuskið. í erlendri rannsókn
voru tíu hryssur samstilltar og stóðhesti
sleppt til þeirra. Hann sinnti ekki nema
nokkrum í einu og fyljaði alls ekki allan
hópinn. Amerískar rannsóknir sýna að
villihestar í frjálsri náttúru velja sér ekki
nema tvær til fjórar hryssur í senn. Þessar
niðurstöður segja okkur að við megum
ekki hafa hópana of stóra. Tuttugu til tutt-
ugu og fimm er að mér virðist hæfilegur
fjöldi miðað við sex vikur hjá hesti og ætti
þá að vera öruggt að gott fyljunarhlutfall
náist. Það er ekkert skrýtið þótt árangur
sé lélegur þegar þrjátíu og fimm hryssur
eru aðeins fjórar vikur með hesti eins og
dæmi em um. Það er í meira lagi vafasamt
og óskynsamlegt þótt vel geti verið að
finna megi dæmi um að slíkt hafi gengið í
eitt eða fá skipti með einstaka hesta þar
sem öll atriði sem áðan var getið um hafi
verið í góðu lagi.“
Lækningamáttur náttúrunnar rnikill
„En svo vikið sé að ótamda hestinum aftur
og hans merarstóði tók hann nokkrum
sinnum hraustlega í þrjár hryssur. Var
þar um að ræða þrjár fjögurra vetra
ókastaðar hryssur. Líklega hafa þær ekki
tileinkað sér reglur þær sem giltu í stóð-
inu og því verið ástæða fyrir foringjann að
kenna þeim lífsreglurnar. Einni hryssunni
veitti hann áverka á stærð við handbolta,
mikið svöðusár, en það var vel gróið í lok
september. Ég sem dýralæknir hefði ekki
trúað hversu hratt og vel sárið greri og því
hversu mikill lækningamátturinn er úti í
náttúrunni. Til álita kom að gera að sárinu
en að vel athuguðu máli var ákveðið að
gera það ekki, heldur láta náttúruna sjálfa
um verkið. Enda var ekki hægt um vik því
hryssan ótamin og villt og hefði líklega
þurft að svæfa hana. Fyljunarprósentan
hjá þeim ótamda var yfir 90%, sem
er afbragðsgott. Hjá þeim tamda
var útkoman mun lakari. En að
þessu öllu skoðuðu sýnist mér ekki
stætt á öðm en að könnuð sé geta
graðhesta áður en þeim er sleppt á
fullu út í ræktunarstarfinu. Þar á
ég ekki bara við sæðisgæði heldur
einnig kynorku og kyngetu. Aðeins
þannig getum við viðhaldið frjósemi
íslenska hrossastofnsins, sem er
einstök. Ég tel að frjósemi sé ekki
endilega að minnka heldur sé frek-
ar um það að ræða að ekki sé alltaf
rétt staðið að máli varðandi til-
hleypingamar. Skipulögð hrossa-
rækt getur komið í bakið á okkur ef
við gætum ekki að okkur. Þar á ég
náttúrulega við hættu á minnkandi
frjósemi en einnig ýmsa galla sem
geta erfst dulið, þ.e. þeir koma ekki
ljós nema við breyttar aðstæður
eða mikið áreiti. Dæmi um það er
sumarexem og heymæði. Það vant-
ar meiri þekkingu á hrossastofnin-
um sem aðeins er hægt að öðlast
með rannsóknum. íslenski hestur-
inn er ómetanleg menningararfleifð
sem okkur ber skylda til að varð-
veita áfram,“ sagði Björn að end-
ingu. Næsta skrefið í rannsókninni
er að Björn vakti ungan stóðhest sem fer
í hryssuhóp í fyrsta skipti og er það loka-
þáttur þessa verkefnis sem er fjármagnað
af Vísindasjóði, en vísindaleg uppbygging
framkvæmdaáætlunar var gerð í sam-
vinnu tvo prófessora við Dýralæknahá-
skólann í Hannover, þá Hans Merkt og
Erich Klug. Niðurstöður rannsóknarinn-
ar verða unnar í samvinnu við þá auk
þess sem blóðrannsóknir verða gerðar
samhliða. Framkvæmd verkefnisins er á
ábyrgð Björns.
Valdimar Kiistinsson.
Of MIKIL streita getur haft neikvæð áhrif á fyljunargetu stóðhesta og þar getur orsakanna meðal annars
verið að leita í mikilli þjálfun og þátttöku í keppni.