Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.2000, Blaðsíða 4
Maður haldinn ergot eitrun. Teikning eftir Matthias Griinewald (1470-1528). Myndin er varð-
veitt á Colmarsafninu í Frakklandi.
MYRKRA-
HÖFÐINGJAR
FYRROGNU
Faraldrar qf völdum ergot-eitrana voru mjög algengir
í Norður-Evrópu ó síðmiðöldum. Séra Jón Magnús-
son var ekki einn um að upplifa þessi veikindi og of-
skynjanir, það gerði einnig heimilisfólk hans og gestir
sem höfðu viðdvöl ó heimilinu
EFTIR
MARGRÉTI ÞORVALDSDÓTTUR
Um þessar mundir er verið að
sýna kvikmyndina Myrkra-
höfðingann sem á að vera
byggð á lífí klerksins Jóns
Magnússonar sem bjó á
Eyri við Skutulsfjörð og
galdrafári á Vestfjörðum um
miðja 17. öld.
Orsakir galdrafársins, ofskynjanir og önnur
veikindi sem sóttu á fólk, sérstaklega á 17. öld,
hafa lengi verið mönnum ráðgáta. Sú tilgáta að
ímyndunarveiki, trúgimi og fáfræði fólksins
hafí rænt það eðlilegri skynsemi hafa ekki verið
taldar íúllgildar skýringar þar sem veikindin
voru raunveruleg. Nú er margt sem bendir til
að á fárinu séu eðlilegar skýringar.
A undanförnum árum hafa vísindamenn rakið
orsakir faraldrana til ákveðins svepps í ergoti,
Claviceps purpurea, sem vex á komi, sérstak;
lega á rúgi, við ákveðnar veðurfarsaðstæður. í
þessum sveppi hefur verið einangi-að efnið Lys-
ergic acid diethylamide, öðm nafni LSD sem er
þekkt ofskynjunarefni og hefur komið mjög við
sögu í fíkniefnaheiminum, enda hefur ungt fólk
á kynþroskaskeiði reynst vera sérstaldega við-
kvæmt fyrir þessu efni.
A síðasta ári birtu vísindamenn við líffræði-
deildir Tulane-háskólann í New Orleans og
Pittsburg-háskóla í Bandaríkjunum grein í
tímaritinu Perspectives in Biology and Medic-
ine þar sem rakin er saga ergotsins, efnasam-
setning, eitmnareinkenni og afleiðingar en
einnig hvemig það var notað til lækninga á
miðöldum og á síðari tímum.
í söguþættinum má sjá hliðstæðar lýsingar á
andlegum og líkamlegum hremmingum fólks í
Evrópu á miðöldum og þeim lýsingum sem
koma íram í íslenskum annálum og ritum eins
og píningarsögu klerksins Jóns Magnússonar.
Þessi sjúkleiki og ofsóknarfaraldrar voru al-
gengir erlendis aðallega í Norður-Evrópu og
voni þá oft kallaðir hinn heilagi eldur.
Ahrif þessara faraldra á einstaklinga, eins og
þeim er lýst í Perspectives, hljóta hafa verið
ógnvekjandi. Einkennin voru sviti, krampi,
skjálfti og hiti og kuldi á víxl, tilfinningaleysi,
köfnunartilfinning, lömun og þeim fannst maðk-
ar skríða undir húð þeirra. Onnur einkenni voru
niðurgangur, gula, þunglyndi og hjartaáfall.
Ergotið gat einnig valdið sterkari áhrifum eins
og drepi í fingrum og tám eða útlimum (lima-
falli) og bráðadauða.
Það er þó athyglisvert að einstaka mönnum
virðist snemma hafa orðið Ijóst að veikindin
komu í kjölfar neyslu á slæmu komi, en upp-
lýsingamar voru svæðisbundnar. Arið 1602
hvetur læknir í París mæður með böm á brjósti
til að borða hveitibrauð í stað rúgbrauðs til að
hindra að bömin fái krampa. En hvorki suða né
bakstur nær að eyða ergoti í kominu.
í framhaldi á því má velta íyrir sér hvort þar
sé komin skýring á því hvers vegna íslenskar
mæður úr yfirstétt höfðu ekki böm sín á brjósti
á 17. öld og lengur. Siðurinn hafi síðan haldist
eftir að hættan var liðin hjá og upphafleg
ástæða löngu gleymd.
í annálum hér á landi er aðallega getið um
efnafólk og heimilismenn þeirra sem fómar-
lamba þessara faraldra, en erlendis var það al-
múginn, brauðætumar sem vom fómarlömbin.
Vegna harðæra hér á landi á 17. öld og háu verði
á komi, rúgi, hefur það varla verið á færi ann-
arra en efnamanna að kaupa erlent kom.
Jón Magnússon hefur verið í hópi hinna efna-
meiri og hefur hann lýst kvöl sinni og pínu með
magnaðri orðkyngi. Stundum fannst honum
Korn sýkt af ergoti (korndrjóla) getur valdið margs konar eitrunum.
Þrjár galdranornir brenndar á báli. Þýzk trérista frá 1555.
hann liggja á báli og logi og báleldur fara um all-
an líkamann sérstaklega brjóstið ... blossinn fór
fram af fingmnum ... hann hélt að hann myndi
brenna upp ... eða honum fannst hann liggja í
mstingskulda eða kuldinn lá á hálfum líkaman-
um og eldhiti á hinum helmingnum. Stundum
fór kuldinn upp frá fótunum upp eftir líkaman-
um, eins og þegar skýfar líður um loftið með
vexti og slotum ... og munnurinn var kipraður
og kreistur út á aðra hlið. Stundum var sem
holdið utan um beinin væri sem krúandi maðka-
veita vellandi og spriklandi með hræðilegum of-
bjóð (viðbjóði). Jón segir líkamlega kvalræðið
einskis vert hjá því kvalræði sem kvaldi sálina.
Hann var haldinn andstyggilegum þönkum ...
djöflar óðu þar út og inn og tróðu sér inn í hug-
renningamar ... Honum fannst hann útflæmd-
ur af Guði og burtkastaður ... djöfullinn hefði
vilja koma honum til að tilbiðja sig og lasta Guð.
Þessi reynslusaga Jóns er merkilega lík
reynslu Alberts Hoffmanns, svissnesks vísinda-
manns, efnafræðings, sem starfaði hjá sviss-
neska lyfjafyrirtækinu Sandoz á fyrri hluta
þessarar aldar. Hoffmann var fyrstur tU að búa
til LSD á kemískan hátt, áriðl943. Þegar hann
var að einangra eíhið kom yfir hann undarleg
tilfinning, hann hætti vinnu, fór heim gripinn
mikilum óróleika og svima, hluth; tóku á sig
furðumyndir með iðandi litadýrð. Áhrifin hurfu
á tveimur tímum. Þai- sem hann áleit að efnið
sem hann var að rannsaka hafi haft þessi áhrif
ákvað hann að prófa það á sjálfum sér. Þó að
hann tæki ekki stóran skammt voru áhrifin
sterk. Sjónsviðið breyttist, hlutir urðu sveigjan-
legir eins og í spéspegli... húsgögn fengu trölls-
legt ógnvekjandi form ... jafnvel konan í næstu
íbúð, sem hann varla þekkti, var ekki lengur frú
R. heldur slæg og illskeytt norn með litaða
grímu. Hann sagði að þessar djöfullegu breyt-
ingar á ytra umhverfi hafi verið illar, en enn
verri hefðu breytingamar verið sem áttu sér
stað innra með honum. Allar tilraunir hans til að
losna undan þessum utanaðkomanadi áhrifum
og ná valdi yfir sjálfum sér reyndust árangurs-
lausar. Djöfullinn hafði tekið sér bólfestu í lík-
ama hans og yfirtekið hug hans og sál. Hann
stökk á fætur og æpti til að frelsa sig af honum
en tókst það ekki... hann óttaðist að hann væri
að missa vitið.
Hoffmann náði sé á 14 klukkustundum. Sam-
starfsmenn hans vildu ekki trúa því sem skeð
hafði. Nokkrir þeirra tóku inn efnið og staðfestu
lýsingar hans. Sandoz-lyfjafyrirtækið leitaði
leiða til að finna not fyrir LSD bæði til lækninga
og í hagnaðarskyni. Rannsóknaraðilum voru
send ókeypis sýni af efninu ásamt fjárstuðningi
og var LSD prófað við meðhöndlun geðsjúk-
dóma, alkohólistum voru gefnir stórir skammt-
ar af LSD í þeirri von að ofskynjanimar myndu
hræða þá frá alkohólinu. Síðan, þótt ótrúlegt sé,
var LSD gefið dauðvona ki’abbameinssjúkling-
um, efnið átti að hjálpa þeim að þola kvalir betur
og sætta sig við örlög sín! Rannsóknum var
hætt þar sem slæmu áhrifin reyndust meiri en
ávinningurinn.
Það var þó ekki fyrr en á hippatímanum eða
eftir 1960 þegar LSD var hvað vinsælast hjá
ungu fólki að farið var að skrá neikvæð áhrif
LSD. Margir fyrirfóra sér vegna ranghug-
mynda og ofskynjana af völdum efnisins. I fjöl-
mörgum tilfellum olli LSD langtíma geðklofa-
einkennum hjá einstaklingum sem að öllum
líkindum hefðu farið í gegnum lífið við góða and-
lega heilsu, ef þeir hefðu ekki komist í kynni við
fíkniefnið, segir í bókinni Drugs and the hmin.
Ergot líkist dökku hymi og vex á korni, sér-
staklega rúgi við sérstakar veðurfarsaðstæður.
Mest er hætta á að sveppurinn myndist á korni
þegar köldum vetram fylgja köld og votviðra-
söm vor og hlý og rök sumur. Ergot í komi get-
ur valdið tvenns konai’ eitranum, annars vegar
drepi (gangrenous) og hins vegar krampaein-
kennum (convulsive). Drep-einkennin orsakast
af eitraðum alkalóiðum í ergotinu sem valda
herpingi í æðum og hindra eðlilegt blóðflæði um
likamann sem síðan getur valdið mörgum sjúk-
dómseinkennum.
Dæmigerð einkenni era bólga í útlimum með
brennandi hita- og kuldaeinkennum sitt á hvað.
Fiðringur og erting í húð geta líka fylgt. Á háu
stigi getur það farið að hafa áhrif á neglur, fing-
ur, tær og fætur og útlimir verða svartir og nái
eitrunin háu stigi losna dauðir útlimir frá líkam-
anum án þess að blæði eða að þá verður að fjar-
lægja.
Krampaeinkenni ergot-eitrunar koma fram í
herpingi í vöðvum eða krampaköstum jafnt sem
miklum taugatraflunum, milli kastanna þjáist
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 18. MARS 2000