Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.2000, Blaðsíða 8

LÆKNIRINN SCHLf ISNER
OG GINKLOFINNIEYJUM
Byggöin á Helmaey í Vestmannaeyjum upp úr miðri 19. öld (1850-60) Tímburhúsid nærri miðju
fremst er „Frydendal". Þar voru fyrst ræktaðar kartöflur um midja 19. öld. Þar var veitingahús
og hýstir sjúklingar í tíð frú Roed. Á lóðinni var síðar reist nýtt hús sem einnig var veitingahús og
spítali. Það hús er enn til en hefur verið flutt. Myndin er frá Byggðasafni Vestmannaeyja.
EFTIR JÓN ÓLAF ÍSBERG
Á 100 ára ártíð danska
læknisins Peters Antons
Schleisners er ástæða til
að minnastafreka hans
í Vestmannaeyjum. Þang-
að var hann sendur1847
þegar svo var komið að
60-80% allra barna
sem fæddust lifandi í
Eyjum dóu úr ginklofa.
FYRIR 100 árum, 26. febrúar 1900,
lést í Kaupmannahöfn dr. med.
Peter Anton Schleisner, rúmlega
áttræður að aldri. Saga Schleisn-
ers er óijúfanlega tengd sögu ís-
lands á 19. öld þótt hann starfaði
nær allan sinn starfsaldur í Dan-
mörku en framlag hans er einnig
mikilvægt í alþjóðlegu samhengi.
Peter Anton Schleisner fæddist 16. júní 1818 í
Lyngby þar sem foreldrar hans, Christiane (f.
Griiner) og Gottlieb Schleisner verksmiðjueig-
andi, bjuggu. Hann útskrifaðist frá Borgerdyd-
skolen i Christianshavn árið 1835 og sama ár hóf
hann háskólanám. Peter Anton lauk cand. med.
& chir.-prófi árið 1846 með 1. einkunn (173 1/9)
og doktorsprófi árið 1849. Með konunglegri til-
skipun 12. marz 1847 var hann sendur til ís-
lands til að kynna sér heilbrigðisástand en eink-
um þó ginklofann í Vestmannaeyjum. Hann
dvaldist á íslandi í eitt ár en sneri þá aftur og
skrifaði skýrslu til stjórnvalda um skipan heil-
brigðismála en jafnframt skrifaði hann doktors-
ritgerðina, Forsög til en Nosographie af Island
og um ástand heilbrigðismála á Islandi, Island
undersögt fra et lægevidenskabeligt Syn-
spunkt Næstu tvö árin var hann í Frakklandi
og Englandi. Árið 1851 var hann skipaður hverf-
islæknir í fimmta umdæmi í Kaupmannahöfn en
gegndi því starfi einungis í tvö ár. Árið 1853 var
Peter Anton skipaður yfirmaður heilbrigðis-
mála í Slésvík og flutti til Flensborgar og gegndi
því starfi þar til Prússamir ráku hann í burtu
árið 1864. Þá starfaði hann um stund sem lækn-
ir í Kaupmannahöfn en var árið 1865 skipaður
bæjarlæknir og gegndi því starfi til ársins 1886
er hann fékk lausn. Peter Anton Schleisner var
skipaður í heilbrigðisráðið árið 1872, varð etats-
ráð árið 1877 og kommandör af dannebrog árið
1897.
Ginklofinn i Vestmannaeyjum
Ástand heilbrigðismála á íslandi á 18. og 19.
öld var dönskum stjómvöldum stöðugt
áhyggjuefni og ítrekað vora sendar tillögur til
úrbóta á ýmsum málum og síðan fyrirspumir
um hvers vegna ekkert væri gert í málunum.
Dönsk heilsupólitík átti að tryggja heilbrigði
sem flestra til þess að efla vinnumarkaðinn og
minnka útgjöld til fátækramála. íslenskir emb-
ættismenn létu hjá líða að skipta sér af málum
ef mögulegt var enda virðast þeir ekki hafa ver-
ið sammála þeirri stefnu sem rekin var af hálfu
heilbrigðisyfirvalda Þannig nutu fátæklingar
ekki ókeypis læknishjálpar né lyfjagjafar eins
og kveðið var á um í lögum vegna þess að sveit-
arstjómarmenn vildu ekki borga læknum fyrir
þá þjónustu. Læknar vom einungis fyrir fáa út-
valda og svo lengi sem sjúkdómar og sóttir náðu
ekki til efri laga samfélagsins var ástæðulaust
að grípa til aðgerða að mati íslendinga. í heil-
brigðismálum eins og ýmsum öðrum málum
fóru hugmyndir danskra yfirvalda alls ekki
saman við íslenskan raunveruleika. Sagan úr
Vestmannaeyjum þar sem ginklofi deyddi flest
böm sem fæddust þar um langt árabiii er lýs-
andi dæmi þess.1
Islendingar fengu sinn fyrsta landlækni árið
1760 en á næstu ámm vora stofnuð embætti
fjórðungslækna þannig að um 1800 voru starf-
andi fimm læknar auk landlæknis. Heilbrigðis-
Peter A. Schleisner dr. med., fæddur i Lyngby
á Sjálandi 1818, dáinn 1900. Hann var fimmti
læknirinn sem sendur var til Vestmannaeyja
til að berjast við ginklofann. Síðar var hann
læknir í Schleswig og Kaupmannahöfn.
yfirvöldum í Kaupmannahöfn bárast fregnir um
að ungbamadauði væri óvanalega mikill í Eyj-
um skömmu fyrir aldamótin 1800 en þetta hafði
verið lengi vitað hérlendis án þess að nokkuð
væri aðhafst. Árið 1804 var Tómas Klog skipað-
ur landlæknir en hann var fyrsti Daninn til að
gegna læknisembætti á Islandi og líklega var
skipun hans tilkomin til að ná betri tökum á
stjóm heilbrigðismála. íslenskir embættismenn
gerðu ekkert í málinu þrátt fyrir eftirrekstur og
að lokum fór landlæknir tU Vestmannaeyja árið
1810 og skrifaði skýrslu um málið, Indberettn-
inger om Bömesygdommen Ginklofí. Þar lýsir
hann ginklofatilfelli en talið var að sjúkdómur-
inn hefði verið valdur að flestum dauðsfóllum.
Ginklofi er stífkrampi sem stafar af svari
líkamans við eitri bakteríunnar Clostridum tet-
ani sem finnst víða í umhverfinu og getur lifað
þar áram saman. Yfirleitt veldur hún ekki skaða
þótt hún komist tíl dæmis í matvæli nema að
fleiri atriði komi til eins og óhreint vatn og ígerð
á opnu hoidi. Sjúkdómseinkenni era margvísleg
sem þó era öll afleiðingar af krampa á mismun-
andi stigum í ýmsum líffæram. Dánarorsakir
era yfirleitt frá öndunarfæram, þ.e. köfnun, en
hjartalömun og þó einkum lungnabólga era iðu-
lega talin orsök.
Klog lagði tU, tU að lækka dánartíðnina, að
konur hefðu böm sín á brjósti, meðferð matvæla
yrði bætt sem og húsakynni og að eyjarskeggj-
ar notuðu sama vatnsból og dönsku kaupmenn-
imir en hjá þeim þekktist varla ginklofi. Auk
þess taldi hann brýnt að ganga betur frá nafla-
strengnum en læknar töldu að óhirða í því sam-
bandi væri orsakavaidur í of mörgum dánar-
tilfellum. Ekld var farið að ráðum hans þrátt
fyrir ítrekuð tilmæli og ástandið lagaðist ekkert.
íbúar Vestmannaeyja sendu beiðni til yfir-
valda árið 1820 um að þeim væri sendur læknir
og var íslenskur læknir, Ólafur Thorarensen,
sendur. Hann vUdi hins vegar ekki setjast að í
Vestmannaeyjum en skrifaði skýrslu til yfir-
valda um hvað bæri að gera til að bæta ástandið.
TUlögur hans vora á sömu nótum og tillögur
Klogs en sem fyrr var ekki farið eftir þeim.
Landlæknir Jón Thorstensen og stiftamtmaður
Hoppe gerðu þá tiUögu til yfirvalda um að stofn-
að yrði sérstakt læknisembætti í Vestmanna-
eyjum og var það samþykkt af konungi 6. júní
1827. Þar sem erfiðlega gekk að fá lækni var
ákveðið að ef danskur læknir fengist tU starfans
og sæti í sex ár fengi hann embætti í Danmörku
að því loknu.2 Fyrsti héraðslæknirinn, Carl
Ferdinand Lund, kom tU starfa árið 1828 en síð-
an komu þeir hver af öðram, Bolbroe, Haalland,
Schneider og Davidsen, sem lést í embætti árið
1860 eins og Lund hafði gert tæpum 30 áram
fyrr. Ekkert hafði breyst í Vestmannaeyjum
þrátt fyrir komu læknanna en þeir gerðu sér
betur grein fyrir vandamálinu og vora með tU-
lögur tU úrbóta.
Schleisner og ginklofinn
Árið 1847 var ákveðið að senda Schleisner tU
Vestmannaeyja og þá var staðan þannig að milli
60 og 80% allra barna sem fæddust lifandi í
Vestmannaeyjum dóu úr ginklofa en meðaltalið
fyrir ísland var um 30% og Danmörku mUli 15
og 20%. Hvers vegna Schleisner varð fyrir val-
inu er ekki vitað en hann hafði skrifað ritgerð
um bamsfarasótt árið 1846 og kannski hefur
það haft áhrif á valið. Þegar Schleisner kemur
til Vestmannaeyja í byijun júlí 1847 hefst hann
þegar handa við að koma upp sérstakri fæðing-
arstofu og tók hún til starfa í september sama
ár. En hvers vegna fæðingarstofu? Bolbroe
læknir sem starfaði í Eyjum 1832-1839 hafði
áttað sig á því að þeir nýburar sem hann tók inn
á heimiU sitt fengu ekki ginklofa og eftirmaður
hans, Haalland, sem var í Eyjum 1840-1845
taldi nauðsynlegt að stofna sérstakt fæðingar-
heimiU. Því var niðurstaðan sú að fæðingarstofa
væri nauðsynleg. IUa gekk að fá konur til að
koma á fæðingarstofuna og fæða þar en öll böm
sem fæddust vora flutt þangað til meðferðar. Af
23 bömum sem fæddust frá september 1847 tU
júlí árið 1848 dóu fimm, þar af þijú úr ginklofa,
eða 13% en undangengna tvo áratugi hafði dán-
artalan verið um 60% á sama árstíma. En hvað
var það sem Schleisner gerði?
Hann beindi athyglinni fyrst og fremst að
umbúnaði naflastrengsinsog bar á hann sér-
staka oUu, balsamum copaiba, þar til hann féll
af. Á fæðingarstofunni vora viðhafðar strangar
kröfur um hreinlæti og um mataræði en hvort
tveggja Ukaði konum illa. Bijóstagjöf var við-
höfð eftir því sem hægt var en þar sem einungis
fáar konur vora með bömum á stofunni var erf-
itt um vik. Þegar bömin fóru heim fengu þau
með sér pela, bamaföt og þvottasvamp og
mæðram vora lagðar lífsreglumar um meðferð
ungbama eins þá var tíðkanlegt. Með þessu var
tekið á þeim þáttum sem ítrekað hafði verið
bent á sem hugsanlegan orsakavald en það var
umbúnaður naflastrengs, ömurlegar umhverfis-
aðstæður, meðal annars þröngbýli og fúlt vatn,
og skortur á brjóstamjólk.
Til þess að finna nákvæmlega hvað ylli gin-
klofanum rannsakaði Schleisner hvaða vatnsból
var notað, hvað konur borðuðu um meðgöng-
una, hver næring nýbura væri (móðurmjólk,
kúamjólk eða annað), hvort fuglafiður væri í
sængum og almennt heilsufar heimilisfólks og
bar þetta saman við fjölda fæddra og látinna
bama á ginklofatímabilinu, þ.e. fimmta til tólfta
dags. Ekki reyndist vera fylgni þama á milli,
hvorki við eitt né fleiri atriði. Þegar Schleisner
reynir að átta sig á því hvað það sé sem valdi
sjúkdómnum finnur hann ekki altæka lausn.
Hann vitnar til erlendra rannsókna en menn
höfðu ekki komist að hinu sanna í þessu máli
þótt ýmsar hugmyndir væra á lofti. „Flestir
virðast þó geta sameinast um að hér sé um að
ræða heilbrigðisfræðilegan grandvöll sem færir
þennan sjúkdóm í flokk með skyrbjúg og líkþrá
sem tilheyra lágu menningarstigi... Þó má af
minni reynslu sjá að nokkuð er hægt að gera til
fyrirbyggingar sjúkdómsins, já og það ekki svo
lítið. Það er fæðingarstofan sem leysir vand-
ann.“3 Þetta var niðurstaða Schleisners og
læknirinn og fæðingarstofan mynda umgerð
fyrir aðgerðimar og verða tákn þeirra. Vitað
var að börn Dana í Eyjum dóu ekki úr ginklofa
og ástæðan var talin þetri híbýli, neysluvatn og
umhverfisaðstæður auk þess sem danskar
mæður höfðu börn sín á bijósti. Með fæðingar-
stofunni átti að skapa sambærilegar aðstæður
fyrir aðrar mæður og böm þeirra á þeim tíma
sem hætta var á að þau fengju ginklofa. Það
tókst að miklu leyti. Schleisner áttaði sig hins
vegar ekki á því sem skipti mestu máli í þessu
sambandi en það var notkun olíunnar enda var
þetta löngu fyrir daga sýklafræðinnar. Olían,
kopaivabalsam (balsamum eopaiba) var þekkt
víða um lönd enda er hennar getið í lyfjaskrám
og notuð til græðingar við þvagfærasýkingar og
á sáram. Mikilvægi hennar felst í því að hún er
náttúralegt sótthreinsandi sárasmyrsl og kom í
veg fyrir að smitefni gæti borist í naflasár sem
er viðkvæmasti staðurinn á ungbami fyrir sýk-
ingu. Olían var notuð fram um aldamótin 1900
en þá kom bórsýran til sögunnar og erlendis þar
sem ginklofi var útbreiddur mun einkum hafa
verið notað joð. Hún var hins vegar hvergi not-
uð til að bera á naflastrenginn og hérlendis var
mælt með nýju og ósöltu smjöri. Frágangur
naflans hafði lengi verið umkvörtunarefni
lækna en það hafði einungis verið eitt af mörg-
um atriðum varðandi meðferð á ungbömum.
Þegar Schleisner fór aftur til Danmerkur var
fæðingarstofan aflögð vegna áhuga- og skeyt-
ingarleysis heimamanna og jafnvel þótt hérað-
slæknirinn Davidsen gerði tillögu um að breyta
henni í spítala sem var vel tekið af dönskum yf-
irvöldum þá sýndu innlendir aðilar því engan
áhuga.4 * Notkun olíunnar hélt hins vegar áfi-am
og dauðsföll af völdum ginklofa heyrðu nær sög-
unni til. Það hefði þurft gagngerar breytingar á
venjum og lifnaðarháttum fólks til að koma í veg
fyrir að smit bærist úr umhverfínu en við slíku
var ekld að búast á þessum tíma. En hvernig
smituðust bömin? Niðurstaða Baldur Johnsens
sem kannaði sögu ginklofans ítarlega er; ,Af
öllu þessu ... verður ekki ráðið í sérstakan smit-
bera öðram fremur meðal dýra en vafalaust
tengist útbreiðsla veikinnar atvinnuháttum og
ýmsum búskaparháttum þar sem mold getur
borist inn í hús beint eða óbeint. I mold og saur
verður að sækja smitefnið þar sem það lifði í ein-
hvers konar dvalarástandi. Óþrifaleg umgengni
og þrengsli gefa góðan hindranarlausan farveg
fyrir smitefni... Eitt er víst, þar sem sótt-
kveikjan er alls staðar nálæg mun hún hafa þrif-
ist vel í hlýjum hreiðrum og holum bjargfugla í
feitum jarðvegi fuglabyggðarinnar, engu að síð-
ur en í fjósum og öðram skýlum búpenings."6
Þannig er hún til staðar í umhverfinu og berst í
naflann með naflabindunum eða vatninu sem
bömin era böðuð upp úr. Schleisner áttaði sig
ekki nákvæmlega á því hvað olli ginklofanum en
með því að útiloka umhverfisþættina inni á
stofnun var hægt að sigrast á vandanum.
Miasma-kenningin, þ.e. að sjúkdómar smituð-
ust með eitraðum lofttegundum, var enn ráð-
andi og formlega heldur hann tryggð við hana
en gamlar sögur úr Vestmannaeyjum segja að
Schleisner hafi talað um að eitthvert smitefni
gæti borist í fólk frá lundum.
Sagan um ginklofann í Vestmannaeyjum er
lýsandi dæmi um baráttu heilbrigðisyfirvalda
gegn ógnvænlegum staðbundnum sjúkdómi.
Frá því að yfirvöldum berast fyrst upplýsingar
um ástandið er unnið skipulega að því að kanna
málið og síðan að grípa til viðeigandi ráðstafana.
Þegar í Ijós kemur að eyjaskeggjar fara ekki að
þeim fyrirmælum sem gefin era og talin vora
nauðsynleg til að draga úr ungbarnadauðanum
þá er skipaður sérstakur læknir. Þegar það
dugir ekki til er sendur sérstakur erindreki sem
starfar með lækninum í Vestmannaeyjum að því
eina verkefni að kveða niður ginklofann og tekin
er í notkun fæðingarstofa, sú fyrsta á íslandi.
Þegar Schleisner hafði dvalið eitt ár í Vest-
mannaeyjum og séð veralegan árangur af starfi
sínu hélt hann til Reykjavíkur og hitti land-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. FEBRÚAR 2000