Lesbók Morgunblaðsins - 22.01.2000, Blaðsíða 3

LESIÍOK MOIU.l \I!I AI)SI\S - MENNINO LISTIR
3. TÖLUBLAÐ-75. ÁRGANGUR
EFNI
Séríslenskt?
ER TIL eitthvað alveg séríslenskt? Jú,
reyndar er það ótrúlega margt, en flest af
því er í ríki náttúrunnar. Gísli Sigurðsson
hefur litið á ýmislegt, bæði manngert, og úr
náttúrunnar ríki.
Valþjófsstaður
Þriðja og síðasta grein Helga Hall-
grímssonar náttúrufræðings um höfuðbólin
þrjú í Fljótsdal fjallar um Valþjófsstað,
kirkjustað sem á sér langa og merka sögu.
FORSÍÐUMYNDIN
Hvers vegna ísland?
Við höfum tekið góða og gilda söguna af
Hrafna-Flóka sem gaf landinu nafn eftir að
liafa séð fjörð fullan af ís. Ægir Geirdal tel-
ur hinsvegar að Brendan hinn írski hafi
löngu áður komið hingað og nefnt landið
eftir Jesú, en það hafi afbakast.
Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs verða veitt í Helsingfors í
næstu viku. Af því tilefni segir Jóhann
Hjálmarsson frá bókunum sem eru tilnefnd-
ar og fjallar um verðlaunin sem oft hefur
verið deilt urn. Islendingar hafa funm sinn-
um fengið þessi verðlaun en nú eru til-
nefndir rithöfundarnir Guðbergur Bergs-
son og Kristín Ómarsdóttir.
í tilefni umfjöllunar um Valþjófsstað er forsiðumyndin af hinni frægu Val-
þjófsstaðahurð, sem er mikii gersemi. Ljósm.: Þjóðminjasafn íslands.
SNORRI BJÖRNSSON
ÞORRABÁLKUR
[brot]
Út reikaði eg Glöggvara vildi ég
eftir dagsetur. gæta að þessu,
Þá varhiminn blár launskelkaður
og heiðar stjörnur, lagði ég við hlustir.
fold hjarnfrosin, Heyi'ði ég því nær
fallin hrímhéla, sem á harða skeiði
breki lognhvítur albrynjaður jór
og blika með hafi. ísa sprengdi.
Heyrði ég til suðurs, Gjörla sá ég
hark fór mikið, gráan skýflóka,
sem reið dunaði svo í mynd að sjá
eða rynni gijótskriða sem mann á hesti.
stallbrattan veg Stóð ég og horfði,
fyiir stálbjörg niður; -hann stefndi beint
gnúði alheimur, Reyndarvarþ að
en grund nöti'aði. rubbungur mikill.
Velti ég sjónhjólum, Sat á flughvötum
varð ég brúnhvelfi, fáki steingráum,
hélt ég yfir augum stórmannlegur
höndum báðum. ísteindum söðli;
Sá ég eldingar gullreimaðan
sindra úrgrjóti reið við hrímanda,
ogsvellum úr stóð stinnlega
snæljós brenna. í stigreipunum.
Snorri Björnsson, 1710-1803, varð stúdent úr Skólholtsskóla 1733, prestur ó
Stað í Aðolvík en lengst af ó Húsafelli og löngum kenndur við þann stað. Hann
skrifaði leikrit, orti rímur en frægastur var hann fyrir krafta og galdra.
RABB
OGNIR
NÁTTÚRUNNAR
NÁTTÚRAN erekkiað-
eins yndi okkar og
dýrlegur lífgjafi, því að
af henni standa líka
ógnir á ýmsan hátt.
Jafnvel þótt margt og
mikið sé gert til að af-
stýra þeim hættum
verða þær, beint og óbeint, tugum þúsunda
að fjörtjóni á hverju ári. Jörðin skelfur og
leggur borgir í rúst og veldur limlestingum
og dauða. Fellibyljir æða yfir lönd með
skriðuföllum og sjávarflóðum. Eldgos eyða
byggð og lífi. Af þessum hamförum og ýms-
um öðrum svo sem flugslysum segja fjöl-
miðlar skilmerkileg tíðindi þegar þau ger-
ast, langhelst þegar margir farast í einu.
Mikil áhersla er lögð á að vinna að viðvör-
unum og öðrum forvörnum gegn slíkum
stórslysum og koma til hjálpar þegar þau
eiga sér stað.
En í þessu efni sem öðrum gildir orðtakið
gamla: Segir fátt af einum. Þó að tuttugu
sinnum á ári komi það fyrir að slys verði
einum að aldurtila vekur það litla athygli í
samanburði við eitt slys þegar tuttugu far-
ast. Þá er eins og maklegt er gjarnan efnt
til mikilla fjársafnana og hvers konar að-
stoðar og áfallahjálpar og fjárveitingavald-
ið efnir til kostnaðarsamra varúðarráðstaf-
ana. Það er ánægjulegur vottur um
samkennd og hjálpfýsi. En ef það gerist á
sama tíma að maður ferst í bílslysi eða
snjóflóði eða drukknar einn á báti er það
undir hælinn lagt hvort aðstoðin og samúð-
in koma á vettvang.
Fyrir átta árum var haldin alþjóðleg ráð-
stefna í Reykjavík um forvarnir gegn hvers
konar náttúruvá, en fyrir henni stóð Verk-
fræðingafélagið á íslandi. Eins og vænta
mátti var þar fjallað mikið um hitabeltis-
fellibylji, jarðskjálfta og eldgos. Vissulega
valda jarðskjálftar og eldgos stundum
miklu eignatjóni hér á landi og Skaftáreld-
arnir leiddu af sér gífurlegan hungurfelli á
18. öld vegna gróðurskemmda og búfjár-
fellis. En á þessari öld hafa ótrúlega fá
dauðsföll stafað af eldsumbrotum eða jarð-
skjálftum á íslandi, reyndar hverfandi fá í
samanburði við banaslys af völdum veðurs,
bæði á sjó og landi, þrátt fyrir það að eigin-
legir fellibyljir ná ekki hingað til lands.
Mér fannst því ástæða til þess að flytja á
þessari ráðstefnu stutt erindi um þær nátt-
úruhamfarir sem langflestum dauðsföllum
hafa valdið hér á landi á öldinni sem nú er
að líða undir lok, bæði á sjó og landi. Sú
náttúruvá er veðrið.
Á síðustu áratugum má segja að um það
bil 100 manns hafi farist á sjó á hverjum
áratug vegna storma, en það er helmingur
dauðaslysa á sjó. Það er fimmtánfalt á við
það sem samsvarar manndauða í heiminum
vegna hitabeltisfellibylja, en hér eru það
lægðir vestanvindabeltisins sem hætturnar
stafa af. Aimennt eru þær taldar langtum
vægari en fellibyljirnir. En þær eru hins
vegar miklu algengari en þeir, og á okkar
slóðum eru þessar lægðir kröftugri en víð-
ast annars staðar. Á Islandi gerist það 250
sinnum á ári að veðurhæð nær stormi, 9
vindstigum eða meira, á 10 eða fleiri veð-
urstöðvum, og á sjó er yfirleitt hvassara en
til landsins. Það sem annars gerir mestan
muninn er hvað sjósókn er hér miklu meiri
en annars staðar tíðkast. Afli okkar hefur
verið nærri 6 tonnum á hvert mannsbarn á
hverju ári. Aðeins Færeyingar veiða álíka
mikið, en þær þjóðir sem næstar koma,
Chile-búar og Norðmenn, landa aðeins
hálfu tonni á hvern íbúa á ári.
Sem betur fer hefur slysum á sjó farið
heldur fækkandi hér á landi, og vonandi
verður framhald á því. Ekki má þó sofa á
verðinum. Eg er ekki að spá hörmungum
eins og þeim þegar 165 sjómenn drukknuðu
af róðrarbátum á einum degi, 8. mars árið
1700. Sigurður Þórarinsson benti á að það
hefði samsvarað 660 þúsund mannslátum í
Bandaríkjunum á einum degi í síðari
heimsstyrjöldinni, en allt mannfall þeirra í
því stríði var 292 þúsund manns. En þrátt
fyrir góðar framfarir í veðurspám og ýmsar
aðrar varúðarráðstafanir er ekki hægt að
útiloka að óvænt óveður geti valdið miklum
slysum þegar margir bátar eru á sjó. Margt
getur gerst á milli þess að tölvuspár berast
á 12 klukkustunda fresti, og því miður hafa
veðurspár til fárra klukkustunda ekki batn-
að að sama skapi og spár um fleiri daga.
Ekki er enn farið að nota hér tölvur til að
leiðrétta nýjustu tölvuspár sem koma tvisv-
ar á sólarhring. Það þarf að gera á þriggja
stunda fresti með þeim veðurathugunum
sem berast af hafinu. Meðan svo er er því
brýn nauðsyn að veðurfræðingar leggi sig
.skilyrðislaust fram um þessar leiðréttingar
með nákvæmum kortagreiningum og tíma-
bærum viðvörunum til sjómanna í veður-
fregnum. Ef þær viðvaranir dragast
nokkra klukkutíma getur orðið ómögulegt
fyrir bátana að ná höfn eða vari í tæka tíð.
Það er óverjandi að nú hefur veðurfregnum
og stormviðvörunum til sjómanna fækkað í
útvarpi. Til dæmis líða nú meira en sex
klukkustundir frá hádegi fram að næstu
veðurfréttum, og stundum er undirbún-
ingstími veðurfræðings of naumur til að
taka tillit til nýjustu fregna. þá er bara end-
urtekin síðasta spá. Nú er þó komið til sög-
unnar langbylgjuútvarp sem vel mætti nota
til að koma ýtarlegum veðurfregnum á
framfæri án þess að ganga á þann tíma sem
Rás 1 og Rás 2 eru taldar þurfa að hafa til
umráða fyrir afþreyingarefni, sem ekki
skal lastað. Langbylgjan nær jafnvel til
fjarlægra miða. Eitthvað kynni sú dag-
skrárbreyting að kosta, en er ekki alltaf
verið að réttlæta tilvist ríkisútvarpsins með
því að það sé öryggistæki, mér er spurn? í
þessu efni má ekki sækja fyrirmyndir til
annarra þjóða sem eiga ekki nándar nærri
eins mikið undir veðri. Ekki má slaka á
þeirri starfsemi að halda námskeið fyrir
sjómenn til að bregðast rétt við óveðri og
öðrum hættum.
Þó að manntjón vegna óveðurs á sjó
kunni að hafa minnkað hafa komið til nýjar
hremmingar sem voru nærri óþekktar í
upphafi aldarinnar sem er nú að líða. Það er
dauðinn á þjóðvegunum. Hér á landi hafa
að jafnaði farist um 200 manns á áratug af
þeim sökum og oft meira, en að jafnaði
munu slasaðir vera 30 sinnum fleiri. Þetta
er lítið eitt lægra hlutfall af fólksfjölda en
tíðkast í heiminum, þar sem fimm milljónir
farast á vegunum á áratug. Það er reyndar
umhugsunarefni hvers vegna við erum ekki
betur á vegi stödd í þessu efni en þetta. Að
nokkru leyti er skýringin sú að fjórða hvert
dauðaslys á vegum okkar stafar af hálku,
minnst fimmtíu á áratug. Þetta er þó óviss
tala og gæti verið hærri því ekki virðist hirt
um að tilgreina hana í skýrslum. Við erum
þannig í sveit sett að frá miðjum október
fram í miðjan apríl má heita að lofthitinn
liggi á milli tveggja stiga yfir og undir
frostmarki. Frost og þíða skiptast þá á,
snjórinn er blautur og mikil hálka. Svell á
vegum eru hér tíð, einkum á fáfömum veg-
um, og einna hálust þegar rignt hefur á þau
í tveggja til fjögurra stiga hita. Auk þessa
er veðrið orsök meira en 50 dauðaslysa á
áratug þegar flugvélum hlekkist á, þegar
snjóílóð falla og þegar menn verða úti. Alls
eru þetta 100 banaslys á landi á áratug,
beinlínis af veðurs völdum, en um 10 dauða-
slys á áratugverða að jafnaði vegna ski-iðu-
falla, flóða, eldgosa og jarðskjálfta.
Þetta er mikið manntjón á landi og nauð-
synlegt að gera sem bestar varúðarráðstaf-
anir. Vegagerðin hefur staðið sig vel að
koma á framfæri fregnum af færð á vegum.
Oneitanlega sinnir Veðurstofan betur veð-
urspám á landi en sjó, einkum að deginum,
en betur mætti þó gera. Einkum þyrfti að
gera viðvaranir vegna hálku markvissari,
ekki síst þegai’ hennar fer fyrst að gæta að
haustinu. Þessar veðui'fregnir og aðrar við-
vai’anir gæti langbylgjuútvarpið flutt, en á
það er hentugast að hlusta á ferðalögum á
landi eins og á sjó, alltaf á sömu bylgjuna.
Allir þurfa að hafa aðstöðu til að þekkja og
meta rétt þær aðstæður sem náttúran býr
okkur, en síðan kemur til þeirra eigin kasta
að kunna forráð fótum sínum, skipi sínu, bíl
eða flugvél:
Eigi ferð að enda vel,
ökumaðurbesti,
hlýtt og gætið hugarþel
hafðuíveganesti.
PÁLL BERGÞÓRSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 22. JANÚAR 2000 3