Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 3

LESIÍOK MORGENBLAÐSINS - MENNING LISTIR
44. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Ný listaverkabók
er komin út um Louisu Matthíasdóttur iist-
málara. Þetta er stór bók með fjölda mynda
af verkum listakonunnar og úr ævi hennar.
Ritstjóri bókarinnar er Jed Perl og skrifar
hann um myndlist Louisu, en Sigurður A.
Magnússon skrifar um ævi listakonunnar.
Birtir eru kaflar úr ritgerðum beggja. Nes-
útgáfan gefur bókina út.
Forvitnileg hús
Sum eru gömul en önnur þeirra ný. Sum
eiga sér sögu en önnur eru óþekkt. Gísli
Sigurðsson hefur litið á nokkur hús vítt og
breitt um landið.
Shakespeare
Villta vestrið og íslenskir sveitamenn, er
heiti á grein eftir Ásgeir Jónsson. Þar upp-
lýsir hann að Shakespeare hafi átt mikluin
vinsældum að fagna hjá landnemum í villta
vestrinu, sem margir voru ólæsir, en létu
lesa fyrir sig og vitnuðu óspart í Shakesp-
eare. Svo lenti Shakespeare upp á stalli
hinna lærðu, segir höfundurinn, og óttast
að það sama hafí gerst með íslendingasög-
urnar, sem íslenskir sveitamenn kunnu ut-
anað fyrr á öldinni.
Ensor
var bitur og reiður listamaður og lifði um-
brotatíma þriggja stórstyrjalda og var að
jöfnu 19. og 20. aldar maður. Sköpunar-
gleði hans reis þó hæst á síðustu ára-
tugunum, segir Bragi Ásgeirsson í grein
um Ensor.
FORSÍÐUMYNDIN
er hluti af málverki eftir Louisu Matthiasdóttur, en myndin er í heild á forsíðu
nýrrar listaverkabókar um Louisu. Myndin heitir Uti í náttúrunni og er frá
1991.
STEINN STEINARR
SAMRÆMT GÖNGU-
LAG FORNT
(Greinargerð með samnefndu frumvarpi)
I því margskonar harki og umróti, eryfír stendur,
varð uppvíst því miður ei fátt um vorn þjóðræknisskort.
Sá menningararfur, sem oss var til varðveizlu sendur,
er ekki hvað sízt hið þjóðlega göngulag vort.
Það tengdi oss saman sem heild íhugsun og verki
oghafði að engu hvern nýjan ogframandi sið.
Það var stolt vort og dyggð, það var aðals og einkennis merki
ónafngreinds stjórnmálafíokks, sem menn kannast við.
En, guð sé oss næstur. Þaðgerist margt hér á landi.
Nú ganga menn upprétth', jafnvel um hábjartan dag.
Skal dotta ígeðlausri deyfð, sem á sama oss standi?
Skal draga í svaðið hið íslenzka göngulag?
Nei, aldrei skal takast þeim ættjarðarlausu bjánum,
að eyða þeim siðferðismætti, sem hér stendur vörð.
Álúth' skulu menn gangal og hoknir íhnjánum!
Og horfa með stilling og festu á íslenzka jörð!
Það er skylda hvers leiðandi manns á verði að vaka
til verndar, efþjóðlegt einkenni í háska erstatt.
EfAlþingi læturnú mál þetta til sín taka,
má telja, að tilgagns hafí það verið saman kvatt.
Steinn Steinarr, 1908-1958, hét réttu nafni Aðalsteinn Kristmundsson og var brautr-
yðjandi í módernískri Ijóðagerð á íslandi. Fyrsta Ijóðabók hans, Rauður loginn brann
kom út 1934. (henni voru vinstrisinnuð baráttukvæði, en seinna varð sérstök kald-
hæðni megineinkenni á Ijóðum hans.
TVÖ ANDLIT
EVRÓPU
RABB
Sigmund Freud taldi að til
þess að hægt væri að mynda
samtök ánægðra einstakl-
inga yrði að skilja einhverja
útundan til þess að vera
fórnarlömb hins hamingju-
sama hóps. Þessi orð komu
upp í huga minn þegar til-
kynnt var að Evrópusambandið hefði út-
víkkað þann hóp sem boðið yrði til við-
ræðna um aðild. Það verður að teljast
merkilegt að nú í lok aldarinnar, þegar
flestar pólitískar draumórakenningar virð-
ast endanlega hafa verið jarðaðar, skuli ein
af djarfari stjórnmálahugmyndum síðari
tíma sigla hraðbyri í átt að því að verða að
veruleika. En því stærri sem bandalög
verða þeim mun margleitari sjónarmið
verður að sætta og meiri hætta er á að upp
komi sundrung og ósamlyndi. „I draumi
sérhvers manns er fall hann falið,“ orti
Steinn Steinarr. Stórar hugsjónir bera
gjarnan með sér dulda sjálfseyðingarhvöt
og hugmyndaheimur mannsandans tekur
oft óvænta stefnu. Ein slík kúvending varð
t.d. eftir fyrri heimsstyrjöld, þegar utan-
ríkisviðskiptakerfi Evrópu var eyðilagt
með því að breyta og fjölga landamærum
þannig að hefðbundin verslunarsambönd
og verslunarleiðir eyðilögðust. Fyrir styrj-
öldina voru lokuð landamæri nánast
óþekkt í Evrópu og vörur og fjármagn
flæddu hindrunarlaust um álfuna. Það tók
Evrópu 50 ár að ná aftur því umfangi mill-
iríkjaverslunar sem var 1913.
Því heyrist stundum haldið fram að
skipting Evrópu í austur og vestur eigi
upphaf sitt í kalda stríðinu en í raun má
rekja upphafið allt aftur til skiptingar
Rómaveldis í lok fjórðu aldar. Ríki Kar-
lamagnúsar náði nokkurn veginn yfir það
landsvæði sem tilheyrði hinum upp-
runalegu aðildarríkjum Evrópusambands-
ins, að undanskildri Mið- og Suður-Italíu.
Trúarbrögðin festu síðan skiptinguna í
sessi því Karlamagnús þröngvaði kaþólskri
trú upp á þegna sína meðan hinir aust-
rómversku keisarar studdu rétttrúnaðar-
kirkjuna. Á elleftu öld taldi Adam frá
Brimum að Slavía byrjaði austan Elbu og
Metternich talaði um að Asía byrjaði á
„Landstrasse“, þ.e. veginum út úr Vínar-
borg til austurs. Ríki Vestur-Evrópu hafa
ávallt litið á sig sem hina einu og sönnu
Evrópu og enn í dag ber á því að íbúar
þessara ríkja telji Austur-Evrópubúa ósið-
að fólk, sem þurfi að kenna og beygja undir
vestrænan hugsunarhátt. Voltaire talaði
um tvær Evrópur, þ.e. þá sem þekkti og
svo hina sem vildi verða þekkt.
Þótt hugtakið Austur-Evrópa sé að
sumu leyti fremur stjórnmálalegt hugtak
en landfræðilegt þá verður ekki litið fram
hjá því að náttúrufar og ýmsir umhverfis-
þættir stóðu í vegi fyrir því að austurhluti
álfunnar þróaðist jafn hiklaust og hratt og
raunin varð á í Vestur-Evrópu. Hin langa
strandlengja vesturhlutans ýtti undir
skipasmíðar, siglingar og verslun en allt
fram á 19. öld voru þungaflutningar á landi
nánast útilokaðir. Óll verslun var háð sigl-
ingum og Vestur-Evrópubúar nýttu sér
hafið og skipgengar ár til þess að flytja
korn og timbur langar vegalengdir. Aust-
ur-Evrópa var að stórum hluta skorin frá
þessum samgönguleiðum. Auk þess tóku
íbúar austurhlutans á sig skellinn af innrás
Mongóla og héldu Tyrkjum burtu frá
vestrinu. A sama tíma gátu íbúar Vestur-
Evrópu byggt upp nýlenduveldi sitt án
þess að búa við utanaðkomandi ógn.
Saga Evrópu hefur að miklu leyti mótast
af átökum þessara ólíku menningarheima.
Allt frá Adríahafi til Litháens má draga
línu sem er þakin virkjum, landnema-
byggðum og hernaðarlega mikilvægum
stöðum þar sem Germönum og Slövum,
Austurríkismönnum og Tyrkjum, kaþólsk-
um og rétttrúuðum laust saman. Þýsk
áhrif teygðu sig lengra og lengra í austur.
Um miðja 19. öld var meirihluti íbúa stór-
borga Mið- og Austur-Evrópu þýskumæl-
andi en tungumálið endurspeglaði oft þjóð-
félagslega stöðu íbúanna. I stórborgunum
voru því vestræn áhrif talsverð, þar mynd-
uðust nk. eyjar þar sem þýsk menning og
tunga ríktu. Á sama hátt ýttu trúarbrögðin
undir misrétti. Þar sem trúin var blönduð
ríktu kaþólskir landeigendur yfír leigulið-
um sem tilheyrðu Rétttrúnaðarkirkjunni.
Á meðan ríkjaskipan Vestur-Evrópu er af-
leiðing af mörg hundruð ára þróun voru
núverandi landamæri Mið-Evrópu ekki
dregin fyrr en 1918. Fólki af ólíkum upp-
runa og trúarbrögðum, sem öldum saman
hafði sameiginlega lotið utanaðkomandi
valdi, var nú ætlað að vinna saman. Afleið-
ingar af hinu þjóðernislega uppgjöri urðu
þeim mun stórkostlegi'i. Árið 1939 voru
minnihlutahópar þriðjungur af íbúum Póll-
ands en 1947 var landið 97 % pólskt.
I dag nota íbúar Mið-Evrópu hina gömlu
skiptingu milli keisaradæmanna til þess að
styðja þá fullyrðingu að þessi ríki tilheyri
vesturhluta álfunnar. Reyndin hefur líka
orðið sú að flest þau ríki sem tilheyrðu hinu
gamla þýska áhrifasvæði, svo sem Pólland,
Tékkland, Ungverjaland og Slóvenía, hafa
notið forgangs bæði hvað varðar aðgang að
NATO og Evrópusambandinu. Þar með
má segja að skilin hafí verið skerpt milli ól-
íkrar menningar og trúarbragða.
Evrópusambandið var upphaflega
myndað af auðugustu þjóðum álfunnar.
Austur-Evrópa var á þeim tíma skorin frá
vesturhlutanum og þjóðir Suður-Evrópu
ekki hafðar með fyrr en sambandið var
orðið sterkt. Það má draga í efa að slíkt
samband hefði nokkru sinni orðið til ef
kalda stríðið hefði ekki komið til. Hug-
myndin um sameinaða Evrópu heldur velli
á meðan hún veldur ekki tjóni eða þjáning-
um. Um leið og íbúar hinna uppmnalegu
sambandsríkja fara að finna fyrir út-
gjaldaauka vegna stækkunar sambandsins
til austurs geta viðhorfin breyst. Það er því
ólíklegt að Evrópusambandið teygi sig
nokkurn tíma lengra en yfir ríki gamla
Habsborgaradæmisins, sem teygði sig yfir
stóran hluta Mið-Evrópu. Þar með yrðu
rétttrúnaðarríkin utangátta. Bandalag
heldur aðeins velli meðan meðlimimir eru
hamingjusamir, líkt og Freud benti á.
Stækkun lengra í austur yrði að öllum lík-
indum of dýru verði keypt. Evrópa verður
því áfram skipt álfa en skilin skarpari milli
ólíkra menningarheima.
Napóleon Bonaparte kom á fót stjórn-
kerfi í Frakklandi sem byggðist á sterku
framkvæmdavaldi og skrifræði þar sem
æðstu embættismenn voru útnefndir af
þröngum hópi. Um leið voru almúganum
tryggð ýmis grundvallarréttindi í anda
frönsku byltingarinnar. Þetta stjórnaríyr-
irkomulag náði að setja varanlegt mark á
stjórnkerfi Belgíu, Hollands, hluta Þýska-
lands og Italíu, þ.e. þau ríki sem ásamt
Frakklandi mynduðu hinn upprunalega
kjarna Evrópusambandsins og mótuðu
stjórnkerfí þess. Ný aðildarríki hafa þurft
að laga sig að því. Þannig virðist samband-
inu ætla að verða betur ágengt en eldhug-
anum frá Korsíku, enda lætur enginn sig
dreyma um að teygja sambandið inn í víð-
áttur Rússlands. Einhver verður jú að vera
útundan.
ÁRN I ARNARSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999 3