Lesbók Morgunblaðsins - 13.02.1999, Blaðsíða 8
BRENNUÖLDIN IV Síðasti hluti
Myndlýsing: Freydís Kristjánsdóttir.
EKKI komst Brynjólfur biskup hjá því að blandast inn í galdramál aldarinnar, því í hans eigin garði, Skálholtsskóla, skutu rótum nokkrir
galdragræðlingar af sæði tíðarandans. í biskupstíð Brynjólfs komu þrisvar sinnum upp galdramál (1650,1664 og 1670) sem snertu á annan
tug skólapilta - og í einu tilviki kirkjuprestinn á staðnum.
Magnússon var þessvegna kominn af tveim
sterkustu höfðingjaættum landsins, Svalberð-
ingum og Hlíðarendamönnum, en til þeirra
ætta heyrðu flestir embættismenn og höfð-
ingjar landsins um þær mundir. Arið 1647
voru báðir lögmennirnir, annar biskupinn
(Brynjólfur Sveinsson) og 14 af 23 sýslumönn-
um landsins, beinir afkomendur Arna á Hlíð-
arenda eða Svalberðinga (einkum niðja
Magnúsar prúða). Enn fleiri voru í tengdum
við þessar ættir eða fjarskyldir þeim.
Gísli Magnússon naut betri háskólamennt-
unar en þá var títt um Islendinga og hafði far-
ið víðar og séð meira en almennt gerðist. Ell-
efu ára gamall var hann sendur í Skálholts-
skóla og var þar þrjá vetur, en því næst aðra
þrjá vetur í Hólaskóla. Árið 1639 sigldi hann
til Kaupmannahafnar og innritaðist í Hafnar-
háskóla með Ola Worm sem einkakennara
(præceptor prívatus), líkt og fleiri íslendingar
höfðu gert á undan honum. Eftir tveggja ára
dvöl í Danmörku hafði hann stutta viðdvöl á
íslandi en sigldi því næst til Hollands árið
1642. í bréfi til Worms frá þeim tíma segist
hann hafa hug á að fara til Englands og
Frakklands og leggja stund á læknisfræði og
heimspeki. Sé sú fyrirætlun að undirlagi Þor-
láks biskups Skúlasonar sem hafí tjáð honum
bréflega að nóg væri komið af guðfræðingum
til að keppa um prestaköll á Islandi, hinsveg-
ar skorti menn með pólitíska og praktíska
menntun. Óli Worm mun hafa varað Gísla við
að fara til Englands enda voru um það leyti
„viðsjár miklar með Hollendingum og Eng-
íendingum" (PEÓ 1942, 383). Ekki tjóuðu þó
viðvaranir Worms. Árið 1644 sigldi Gísli til
Englands en mun þó hafa staldrað þar stutt
við og haldið að því búnu til Rotterdam.
Embættisár
Árið 1646 er Gísli kominn heim til íslands,
og er nú áhugasamur um vinnslu jarðmálma.
Lagði hann í rannsóknarleiðangur um landið,
samdi rit um rannsóknir sínar (Consignatio
Instituti) og sendi læriföður sínum sýni til
rannsóknar þá um veturinn (1647). Jafnhliða
varð hann sér úti um einkaleyfi til brenni-
steinstekju og -verslunar, ásamt föður sínum.
Gott samband virðist ævinlega hafa verið á
milli þeirra Gísla og Óla Worms, og virðist
Gísli hafa notið Worms í fleiru en lærdómi. Ef
marka má heimildir virðist hann hafa náð
sýslumannsembætti í Múlasýslu með aðstoð
Worms árið 1648. Ári síðar gengur hann að
eiga Þrúði Þorleifsdóttur (sýslumanns á Hlíð-
arenda Magnússonar ,,prúða“), frænku sína í
þriðja lið, afkomanda Árna Gíslasonar sýslu-
manns á Hlíðarenda, sem Hlíðarendaættin er
komin af. Vegna skyldleika þurfti konungs-
leyfi fyrir brúðkaupinu sem Seyluannáll segir
að hafi verið „virðuglegt hóf ‘ (Annálar 1,291).
„DJOFULLINN HEFIR HER
Á LANDI MESTA MAKT..."
VÍSI-GÍSLI OG BRYNJÓLFUR BISKUP
EFTIR ÓLÍNU ÞORVARÐARDÓTTUR
Þótt stjórnsamur væri beitti Brynjólfur biskup sér ekki
gegn ofstæki starfsbræðra sinna og gerði enga sýnilega
tilraun til þess að stemma stigu við því sem fram fór. Um
það vitna viðbrögð hans og allsherjarprestastefnunnar á
al(: >ingi árið 1669 við erindi Páls í Selárdal.
AÐ ER umhugsunarefni hve lít-
ið bar á galdramálum á Suður-
landi, á meðan galdraofsóknirn-
ar á íslandi stóðu sem hæst, á
síðari hluta sautjándu aldar. I
Árness- og Rangárvallasýslum
var enginn maður brenndur fyr-
ir galdra, þó allt ætlaði af göflum
að ganga vestur á fjörðum þar sem sextán
manns voru líflátnir á galdrabáli áður en yfir
lauk. Þetta hefur löngum verið þakkað því hve
Sunnlendingar bjuggu við mild yfn-völd á
þessum tíma, og er þá átt við Gísla sýslumann
Magnússon sem nefndur var Vísi-Gísli, og
Brynjólf biskup Sveinsson í Skálholti (BÞ/B J
1991, 21). Önnur tilgáta lýtur að því að undir-
rót galdraofsóknanna á Vestfjörðum megi
rekja til skorts á jarðnæði, og hafi það meðal
annars verið kveikjan að brennu þriggja
manna úr Trékyllisvík árið 1654 (H.Þorl.
1995). Sú tilgáta hefur ekki verið þróuð frekar
með hliðsjón af galdramálum í öðrum lands-
fjórðungum, en víst er að á Suðurlandi, var
jarðnæði bæði mikið og gott.
Þeir Brynjólfur biskup, og Vfsi-Gísli voru
atkvæðalitlir í galdramálum aldarinnar, eins
og ráða má af heimildum og samtíðafrásögn-
um. Báðir hafa þessir menn þó getið sér
nafn í íslandssögunni fyrir aðra hluti, eink-
um sá mikli embættis- og eljumaður
Brynjólfur biskup Sveinsson, sem almennt
er talið að hafi lítið bifast af hugarfári aldar
sinnar gagnvart galdri og fjölkynngi. Er því
fróðlegt að huga nánar að höfðingjum þess-
um og skoða lífshlaup þeirra og embættis-
feril.
Vísi-Gísli (1621-1696)
Gísli Magnússon, sýslumaður í Rangárvalla-
sýslu (1659-1696), var fróður maður, víðsýnn
og vel framaður. Hann er sagður fyrsti lærði
náttúrufræðingur á íslandi Og fyrstur manna
til þess að fara um landið og rannsaka steina
og málma. Gísli var auk þess áhugasamur um
lækningar, eðlisfræði, landafræði og stjóm-
fræði. Hann var ötull talsmaður framfara og
nýjunga, og að mörgu leyti langt á undan sinni
samtíð. Hann mun hafa verið „höfðingi mikill"
enda áhugasamur um viðréttingu íslenskrar
höfðingjastéttar og að því leyti „gildur fulltrúi
stéttar sinnar og aldar“ eins og fram kemur
hjá Jakobi Benediktssyni (JB 1929, 3).
Öflugar settir
Gísli var fæddur á Munkaþverá, sonur
Magnúsar Bjömssonar lögmanns á Munka-
þverá sem lét árið 1625 brenna Jón Rögn-
valdsson, óbreyttan alþýðumann, að Melaeyr-
um í Svarfaðardal, og hefur sú galdrabrenna
löngum verið talin sú fyrsta á Islandi. Magnús
Bjömsson (Benediktssonar „ríka“ Halldórs-
sonar) var einn mesti auðmaður á sinni tíð.
Kona hans, Guðrún, var dóttir Gísla lögmanns
Þórðarsonar og Ingibjargar Árnadóttur
(Gíslasonar, sýslumanns í Hlíðarenda). Gísli
Ári síðar flytja þau hjónin á Skriðuklaustur,
en 1653 eru þau þó aftur komin að Hlíðar-
enda, föðurgarði Þrúðar sem hún fékk í
heimanmund við giftinguna. Sex áram síðar
er Gísli orðinn sýslumaður í Rangárvallasýslu
(1659), og hélt því embætti til dauðadags.
Gísli mun hafa haft sig lítt í frammi í opin-
berum málum og aldrei átt í stórdeilum við
aðra höfðingja, með einni undantekningu. Það
var málastapp hans við Jóhann Klein, fógeta á
Bessastöðum, sem árið 1670 reyndi að bola
Gísla frá sýsluvöldum, en tókst ekki.
Árið 1662 gafst Gísla kostur á að gerast
lögmaður norðan lands og vestan, en aftók
með öllu að gefa kost á sér (PEÓ 1942, 167).
Það var afdrifarík ákvörðun fyrir Vestfirð-
inga, því Þorleifur Kortsson náði kjöri á þessu
þingi með hlutkesti. Sama sagan endurtók sig
árið eftir er Árni Oddsson lét af iögmanns-
störfum, Gísli neitaði að gefa kost á sér þó
hann væri í kjöri (PEÓ 1942,169). Hafa verið
leiddar að því líkur að það kunni að hafa ráðið
einhverju um afstöðu Gísla að Kópavogsfund-
urinn var framundan. Eiðatakan 1662 fól í sér
réttindamissi aðals og höfðingja sem var Gísla
mjög á móti skapi, en hann óáleitinn og sein-
þreyttur til vandræða. Jakob Benediktsson
telur ennfremur að vinátta hans við Bjelke
höfuðsmann kunni einnig að hafa haft áhrif,
því sem lögmaður hefði hann getað þurft að
velja milli vináttu sinnar við höfuðsmann og
hagsmuna landsmanna (JB 1939, 13; JÞ/EA
1908,115).
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. FEBRÚAR 1999