Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1999, Blaðsíða 4
ANDREJ
- SÍÐASTI RÚSSNESKI
MENNTAMAÐURINN?
EFTIR ÁRNA BERGMANN
Sakharov féll frá 1989, heimsfrægur maður,
en kannski er hann nú þegar tekinn að gleym-
ast. Hann fann upp atómsprengjuna fyrir Sta-
lín, en þegar árið 1961 átti hann í deilum við
Níkíta Khrúsjof og 1967 hófst afdrifarík bar-
átta hans, stundum með hungurverkföllum,
gegn sovésku stjórnarfari og hvers kyns órétt-
læti. Áríð 1980 var hann sviptur öllum heið-
ursnafnbótum og rekinn í útlegð.
ÞAÐ VAR í maí 1996 að nokkur
hópur rússneskra útlaga kom
saman heima hjá Múlju í Boston,
heima hjá Margarítu Zarúdnaja-
Freeman sem oft skýtur húsi yflr
samkomur landa sinna: hún hefrn-
búið í Bandaríkjunum í 65 ár,
þeir fæstir lengur en fimm eða
tíu. þeir stóðu fyrst úti í garði um stund og
spurðu hver annan á hvaða leið Rússland væri
og leist ekkert á spillingu og hnignun og efna-
hagskreppu og hvorki á Jeltsín né Zjúganov,
sem einmitt þær vikur voru í grimmum slag
um forsetaembættið. Svo fengu menn sér sæti
inni í stofu og sneru sér að tilefni samkomunn-
ar: þennan dag hefði Andrej Sakharov orðið 75
ára. Gamlir vinir og skólabræður og samherjar
og sumir sem þekktu Andrej aðeins af afspurn
tóku til máls og höfðu margt að þakka og sam-
eiginlegt stef í öllum þeirra ræðum var þetta:
Mikill var missir Rússlands þegar hann lést
skyndilega árið 1989. Mikil er þörf Rússlands
fyrir mann eins og hann, mann með moralnyj
avtorítet, sem hefur áhrifavald í krafti siðferði-
legra yfirburða sinna, mann sem veit öðrum
betur hvað rétt er og hefur hugrekki til að
fylgja þeirri vitneskju eftir.
Hver var hann?
Eru blaðalesendur á íslandi ef til vill búnir
að gleyma Andrej Sakharov? Það væri eftir
öðru á yfirþyrmandi fjölmiðlaöld sem íramleið-
ir gleymsku jafnhratt og upplýsingar, þarfar
sem óþarfar. Þó var hann á hvers manns vör-
um fyrir fáum árum, þekktastur og merkastur
sovéskra andófsmanna. Rifjum upp feril hans í
fáum orðum. Sakharov var kjarneðlisfræðing-
ur, mikill undramaður í sínum fræðum og
komungur settur til þess að smíða kjamorku-
vopn fyrir Stalín. Sumir kölluðu hann fóður
sovésku vetnissprengjunnar. A hann var hlaðið
metorðum og verðlaunum. Árið 1953 var hann
sæmdur Lenínorðu, nafnbótinni Hetja sósíal-
ískrar vinnu (þá nafnbót fékk hann alls þrisvar
fyrir vísindaafrek) og kosinn í Vísindaakademí-
una, þá aðeins 32 ára að aldri. En hann var
ekki einn þeirra kjamorkufræðinga sem létu
sem afleiðingar verka sinna kæmu sér ekki við.
Hann beitti sér snemma fyrir samningum milli
kjamorkuvelda um að hætt skyldi tilraunum
með kjamavopn í lofti, á láði og í hafi. Hann
lenti þegar árið 1961 í deilum við Níkíta
Khrúsjof sem fannst að þessi vísindamaður
gerði sig full breiðan í afsldptum af samning-
um við Bandaríkin um þau mál, sem Khrúsjof
taldi stjómmálamenn eina ráða við. Andóf Sak-
harovs og gagnrýni tóku til æ fleiri sviða: hann
barðist gegn iðnaðarmengun í Bajkalvatni og
víðar og 1967 hófst afdrifarík barátta hans fyr-
ir málfrelsi þeirra sem flæmdir voru úr starfí
eða dæmdir til fangabúðavistar fyrir andóf sitt
gegn sovésku stjómarfari. Upp frá því var
hann óþreytandi við að fylgjast með málaferl-
um gegn andófsmönnum, safna undirskriftum
þeim til stuðnings heima og erlendis, mótmæla
ranglátum dómum - meðal annars með hung-
urverkfóllum.
Sakharov gerði fleira. Hann gaf (árið 1968)
allt sparifé sitt og verðlaunafé til miðstöðvar
krabbameinsrannsókna í Sovétríkjunum.
Hann tók sama ár að skrifa
ritgerðir og heilar bækur um
þær umbætur sem hann
taldi brýnastar í heimalandi
sínu og í alþjóðlegum sam-
skiptum. Þessi skrif fengust
ekki birt á prenti í heima-
landi hans, en gengu manna í
milli í afritum (Samizdat) og
voru gefin út erlendis.
Kjami máls í ritum hans var
krafan um mannréttindi:
væru þau ekki virt væri
hvorki hægt að tryggja
raunhæfar framfarir né
heldm- frið í heiminum. Að-
ferð hans var ekki síst sú að
krefjast þess, að mannrétt-
indaákvæði sem finna mátti í
sovéskri löggjöf og í manm
réttindaskrám sem Sovétrík-
in höfðu skrifað undir væru
virt í raun en ekki háð geð-
þóttatúlkun yfirvalda. Mann-
réttindakröfur hans voru
mjög víðtækar. Sumar voru
tengdar sósíalískum hug-
myndum: það eru mannrétt-
indi að enginn líði skort, að allir geti fengið
menntun og læknishjálp án tillits til efnahags.
Aðrar voru tengdar vestrænum kröfum um
einstaklingsfrelsi: um aukinn eignarétt, sam-
viskufrelsi, ferðafrelsi, frelsi til að stofna póli-
tísk samtök. Lengst af tengdi Sakharov vonir
við að efnahagskerfi heimsins, hið sovéska og
hið vestræna, færðust nær hvort öðru svo út-
koman yrði heldur þokkalegt blandað hagkerfi.
Slíkar hugmyndir um samruna (konvergent-
sjia) eru ofarlega á blaði í drögum að nýrri
stjómarskrá fyrir Sovétríkin sem hann vann
að árið sem hann lést, 1989.
Útlegð eg endurkoma.
Sovésk yfirvöld reyndu framan af að leiða
mannréttindastarf Sakharovs sem mest hjá
sér - þó var honum þegar árið 1968 vikið frá
öllum leynilegum störfum. En innan tíðar
fjölgaði mjög skrifum í sovéskum blöðum sem
fordæmdu Sakharov harkalega og sögðu hann
ganga erinda höfuðóvinarins í vestri. Sá róður
þyngdist mjög eftir að Sakharov hlaut friðar-
verðlaun Nóbels árið 1975, sem kona hans, Jel-
ena Bonner, tók við fyrir hans hönd. Með öll-
um ráðum var reynt að einangra Sakharov, fá
félaga hans og starfsbræður til að afneita hon-
um opinberlega, senda vini hans úr landi eða í
tukthús, þjarma að fjölskyldunni.
Árið 1980 var Sakharov sviptur öllum heið-
ursnafnbótum og verðlaunum og rekinn í út-
legð ásamt konu sinni til borgarinnar Gorkíj
þar sem leynilögreglan fylgdist með hverju
hans skrefl og gerði honurn lífið leitt. En árið
1986, ári eftir að Gorbatsjov komst til valda og
boðaði perestrojku og málfrelsi, var Sakharov
boðið að snúa aftur til Moskvu. Hann var
nokkru síðar kosinn á þing og beitti þar áhrif-
um sínum á m'annréttindalöggjöf og í þágu ým-
issa annarra umbóta. Honum þótti Gorbatsjov
heldur svifaseinn í umbótum - en á hinn bóg-
inn varaði hann við því að menn tækju breyt-
ANDREJ Sakharov: „Honum þótti vænt um hvern einstakling en ekki mannkynið yfir höfuð“.
ingar í byltingarstökkum því þá gætu þeir
eyðilagt fleira en þeir næðu að byggja upp.
Einkum óttaðist hann herskáa þjóðemis-
hyggju sem gæti splundrað Sovétríkjunum
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum - og sem
fyrr segir vann hann að drögum að nýrri
stjómarskrá fyrir betrambætt Sambandsríki
sovétlýðvelda þegar hann féll frá.
Skólabræður og samherjar
í ræðum manna á minningarfundinum í
Boston skiptust á persónulegar minningar og
stórar fullyrðingar um snjallan vísindamann og
góðan dreng, manninn sem Alexandr
Solzhenytsin eitt sinn kjallaði „siðferðilegt
kraftaverk" - og bára þeir menn tveir þó alls
ekki gæfu til samþykkis. Kíka Jaglom, nær-
sýnn stærðfræðisnillingur, sagði frá því þegar
þeir Sakharov gengu saman í háskóla. Hann
játaði það á sig að hann hefði ekki árætt að
heimsækja Sakharov eitt sinn þegar hann lá
veikur og mikil rógsherferð gegn honum var í
gangi:
„Eg laumaðist til að hringja til hans úr al-
menningssíma. Já, þjóðfélagið var þannig, satt
að segja“. Kíka minntist þess að Sakharov
hefði fyrst í stað alls ekki hugsað um það til
hvers smíði vetnissprengju gæti leitt: hann var
þá mest með hugann við alla þá miklu mögu-
leika sem ungum eðlisfræðingi voru að opnast
með kjamorkutilraunum. En svo huggaði hann
sig við það, að það væri betra að bæði risaveld-
in ættu vetnissprengju en að annað þeirra sæti
að henni, það væri ekki eins hættulegt. Hann
var undarlega hlédrægur maður, sagði Kíka,
en þegar hann loks tók til máls var það allt svo
óvenjulegt sem hann sagði. Og borið upp af
þessari einstöku hlýju: honum þótti vænt um
hvem einstakling en ekki mannkynið yfirleitt.
Það er að þakka hans miklu heildarsýn, sagði
prófessor Levítín. Hann sá allt í samhengi.
Hver og einn, merkur maður eða lítilfjörlegur,
var honum einn hlekkur í þróun skynseminnar
á alheiminum.
Var Levítín að gefa í skyn að Sakharov hefði
átt sér einhverskonar vísindalegan guð sem
toyggja niundi á endanum framgang skynsemi
í veröldinni?
Sakharov, sagði Kíka, kvaðst ekki eiga
heima í neinum trúarbrögðum. En hann var
eins og margir aðrir, gerði stundum ráð fyrir
því að „það er eitthvað til“. En talaði aldrei
skýrt um þá hluti. Alex Jesenín-Volpín var
mættur, sonur Jeseníns skálds, með afbrigðum
sérvitur stærðfi’æðingur og einn þeirra sov-
ésku andófsmanna sem fyrstir vora sendir úr
landi. Hann rammflækti sjálfan sig og aðra í
endalausum dagsetningum: hvenær hann hitti
Sakharov til að tala um þetta mál eða hitt og
hverjir aðrir komu við sögu og hvað var sagt
einmitt þá en ekki þrem vikum síðar. Svona er
þetta: allir vilja vera með í sögunni og stjórna
henni ef hægt er. Að lokum fór Alex að reifa
gransemdir sínar um að KGB hefði flýtt fyrir
dauða Sakharovs en þá brá svo við að salurinn
mótmælti: þetta er rugl Alex, hættu þessu!
Þama var líka kona frá Minsk sem talaði í
hástíl um námskeið í mannréttindum sem hún
var að koma á fót í sínum háskóla þar í Hvíta-
rússlandi og áður en ég vissi af tók ég ekki eft-
ir öðra en málfari hennar. Hún talaði hreina
sovétrússnesku, það var eins og hún hefði
fundið sér nýtt átiúnaðargoð og meistara í stað
þess gamla: „Sakharov, já hjá honum má finna
svör við öllum spurningum". Sakharov var eins
og kominn á þann stall sem stóð auður eftir að
Lenín féll. Þetta getur líka gerst: helgur staður
mun ekki auður standa, segir gamalt rússneskt
máltæki.
Og svo var það skáldkonan sem hafði ort
skelfilega langan sonnettusveig um Sakharov.
Miklu skárri hafði kvæði Vladímírs Komílovs
verið um kvöldin þegar menn sátu saman
heima hjá Sakharov og ræddu málin: skáldið
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. JANÚAR 1999