Lesbók Morgunblaðsins - 12.09.1998, Blaðsíða 7
ins? Og er það ekki vegna þess að hún gefur
nánast samband við hrynjandina, sem virðist
standa bak við alla hluti.“ Sú aðferð Harðar
að bera abstrakt tjáningarform í myndlist
saman við tónlist var velþekkt úr ritum helstu
frumkvöðla abstraktlistarinnar. I grein sinni,
„Nonfígúratív list“, sem birtist í Birtingi árið
1955 greip Þorvaldur Skúlason til sama ráðs
og líkti starfi málarans við starf tónskáldsins.
Með því vildi hann leggja áherslu á að málar-
inn ynni á grundvelli tilfmningar sinnar fyrir
og skilnings á eigindum myndlistarinnar, þ.e.
formum og litum, eins og tónskáldið sem
þekkja verður öll hljóðfæri hljómsveitarinnar
út í ystu æsar. I greininni fjallaði Þorvaldur á
skilmerkilegan hátt um ýmis grundvallaratriði
abstraktlistar og gerði skýran greinarmun á
henni og því sem hann kallaði natúralíska list.
Eins og aðrir formælendur hinnar geó-
metrísku abstraktlistar lagði hann áherslu á
byggingu „nonfígúratíva málverksins" sem
hann sagði vera sköpun málarans í einu og öllu
og túlka „innri sjón hans á liti og form.“ Enn
fremur lagði hann áherslu á að losa þyrfti lit-
ina við tengingar við það sem menn þekktu úr
umhverfinu til að komast að eðli þeirra og eig-
in merkingu. í grein sinni kom Þorvaldur
einnig inn á hugmyndir sem rekja má til kenn-
inga Mortensens um málverkið sem rými, þar
sem hann talaði um að formin ættu sitt sér-
staka rúm og væru misjafnlega opin og lokuð.
Á sama hátt benti hann á mismunandi áhrif
litanna á skynjun manns, en í þeim samleik
forma og lita á fleti sagði hann felast „rúm og
dýpt hinnar nonfígúratívu myndar, sprottin úr
formkennd og hugsun málarans.“ Um það
leyti, sem grein Þorvalds birtist, hafði geó-
metrísk abstraktlist náð að skapa sér traustan
sess í íslenskri myndlist. Listamennirnir, sem
höfðu verið í París um og eftir 1950, voru flest-
ir komnir heim og höfðu myndað ákveðna fylk-
ingu um hina nýju stefnu í íslensku myndlist-
arlífi. Skýrust teikn um heimkomu þeirra voru
sýningar sem komu í kjölfar síðustu Septem-
bersýningarinnar veturinn 1952-53. Meðal
þeirra, sem efndu til einkasýninga þann vetur,
voru Gerður Helgadóttir, Eiríkur Smith, Karl
Kvaran og Valtýi- Pétursson, en listmálararnir
þrír höfðu allir átt geómetrísk verk á Septem-
bersýningunni. Á næstu árum rak hver sýn-
ingin aðra, jafnt einkasýningar sem samsýn-
ingar, þar sem listamenn sýndu aðallega geó-
metrísk abstraktverk, og má segja að svo hafi
verið næstu fímm til sex árin.. Gerður Helga-
dóttir var meðal þeirra listamanna, sem fyrst- •
ir tileinkuðu sér geómetríska myndgerð, og
gerðist hún brautryðjandi á því sviði í ís-
lenskri höggmyndalist. Skiptu þar miklu
kynni hennar af járnverkum Roberts Jacob-
sens sem urðu til þess að hún sagði skilið við
klassíska uppbyggingu þegar árið 1951 og fór
þess í stað að vinna að gerð massalítilla og op-
inna járngrindarverka. Gerður settist að í
París og var mjög virk í myndlistarlífi þar.
Jafnframt tók hún virkan þátt í að ryðja geó-
metrískri abstraktlist braut hér á landi með
þátttöku í sýningum og hafði áhrif á íslenska
myndhöggvara, svo sem Ásmund Sveinsson,
sem eftir það vann að jafnaði með konstrúktífa
formgerð í verkum sínum.
Haustið 1953 efndi Þorvaldur Skúlason til
einkasýningar í Listamannaskálanum og sýndi
þar eingöngu geómetrísk verk. Þorvaldur
hafði farið sér hægar í átt að geómetrískri
abstraksjón en félagar hans, sem voru mun
yngri, og voru abstraktverk hans í fyrstu var-
færnisleg og einkenndust af lágstemmdum
jarðlitum. Kynni hans af verkum Magnellis og
Vasarelys í París 1950-51 leiddu til flóknari
formgerðar þar sem láréttum og lóðréttum
litaflötum var teflt á móti oddhvössum form-
um jafnframt því sem fletirnir mynduðu
ákveðna lagskiptingu. Með því móti skapaðist
margrætt myndrými þar sem fletirnir ýmist
leituðu fram á við eða drógust saman fyrir
augum áhorfandans. Var þetta samspil forms
og litar, sem átti eftir að einkenna geómetrísk
abstraktverk Þorvalds, í fullu samræmi við
þær hugmyndir sem hann setti fram í ræðu og
riti.
Verk þeirra íslenski'a listmálara, sem að-
hylltust geómetríska abstraksjón, báru flest
áþekk heildai’einkenni, svo sem auðsæja bygg-
ingu, vel aðgreind form og hreina liti og slétta
yfirborðsáferð án pex-sónulegrar pensilskrift-
ar, og var það í samræmi við hinar formalísku
hugmyndir í franskri abstraktlist eftirstríðs-
áranna. Innan þess ramma mátti hins vegar
greina tvær meginformgerðir, annars vegar
hið flókna myndrými sem telst til helstu ein-
kenna geómetrískrar abstraktlistar eftir-
stríðsáranna og hins vegar einfalda formgerð
þar sem lögð er áhersla á flatarkennd og rekja
má til konkretisma 4. áratugarins. Flókið
myndrými einkenndi verk manna eins og Val-
týs Péturssonar, Harðar Ágústssonar og
Benedikts Gunnarssonar auk Þorvalds Skúla-
sonar. Voru verk Valtýs gjarna byggð út frá
ákveðinni formgerð með ýmsum tilbrigðum
þar sem litafletir voru látnir skarast og við það
kalla fram tilfinningu fyrir rými og hrynjandi.
HJÖRLEIFUR Sigurðsson: Málverk,1955-56.
HÖRÐUR Ágústsson: Stóraborg, 1954.
KARL Kvaran: Án heitis.
Formgerðin í verkum
Harðar var mun flókn-
ari og rýmið margræð-
ara. Hann hafði
snemma fengið áhuga
á formfræði og á
grundvelli formathug-
ana leitaði hann ein-
faldleika bæði í foi-mi
og lit. Einkenndust
mörg geómetrísk verk
hans frá 1953-54 af
sparneytni í lit, jafn-
framt því sem dökkir
litir og sterk ljósbrigði
kölluðu fram víddir á
fletinum. Verk þeirra
Hjörleifs Sigurðsson-
ar, Karls Kvarans, Ei-
ríks Smiths og Nínu
Tryggvadóttur voru
hins vegar í ætt við
konkretismann.
Helstu einkenni þeirra
voru skýr formgerð og
heilir, blæbrigðalausir
litafletir sem kölluðu
fram sterka flatar-
kennd. Af þeim voru
verk Hjörleifs hrein-
ræktuðust flatamál-
verk þar sem lögð var
áhersla á hinn tvívíða
flöt og unnið með inn-
byrðis virkni horn-
réttra litaflata. Sama
formalíska hugsun lá
að baki konkretverkum Karls Kvarans. Þar
vottaði hins vegar fyrir lagskiptingu án þess að
dregið væri úr flatarkennd. Einkenndust verk
hans á tímabili af þétti’iðnu neti hornréttra lína
á einlitum fleti, en þá formgei-ð þróaði hann
áfram í gvassmyndum sem einkenndust af
sterkri grind í dökkum eða svörtum lit á móti
geómetrískum formum í lágstemmdum litum.
Það hefur þótt vera til marks um að geó-
metríska abstraktlistin hafi fljótt náð fótfestu í
íslenskri myndlist að árið 1953 voru haldnar
tvær stórar samsýningar undir formei-kjum
hennar í Listamannaskálanum í Reykjavík.
Var önnur að vori, en hin að hausti. Á Vorsýn-
ingunni áttu vei'k þau Ásmundur Sveinsson,
Benedikt Gunnarsson, Gei'ður Helgadóttir,
Guðmunda Andrésdóttir, Hjörleifur Sigurðs-
son, Valtýr Pétursson og Þorvaldur Skúlason,
en á Haustsýningunni þeir Eiríkur Smith,
Hörður Ágústsson, Karl Kvaran og Svei'rir
Haraldsson, auk Svavars Guðnasonar (1909-
1988) sem var géstur sýningarinnar. Af þess-
um tveim sýningum var Haustsýningin hrein-
ræktuðust, ef svo má að orði komast, en hún
var fýrsta sýningin hér á landi þar sem ein-
göngu voi-u sýnd geómetrísk abstraktvei'k.
Þar flutti Hörður Ágústsson, aðalhvatamaður
sýningarinnar, ræðu við opnunina eins og fyrr
er getið og efnt var til kynningar og umræðna
um myndlist.
Svavar Guðnason, sem áður hafði verið boð-
beri sjálfspx'ottinnar tjáningar, þróaði mynd-
gerð sína í átt að flatamálverki laust eftir
1950. Hefur Halldór Laxness orðað það svo að
hann hafi gegnt sinni geómetrísku herskyldu.
Geómetrísk verk hans báru samt sem áður ög-
uðum vinnubrögðum vitni og einkenndust af
einfaldri foi-mgerð og næmu litaspili sem teflt
var þar á móti. Svavar vann með litinn um-
fram formið sem tjáningai’form og nýtti sér
mismunandi efnisáferð sem tjáningai-miðil,
enda þótt slíkt bi’yti í bága við það sem við-
gekkst í geómetríska málverkinu.
Geómetríska abstraktlistin var orðin ráð-
andi stefna í íslenskri myndlist um miðjan 6.
áratuginn og má fullyrða að fáar listastefnur
hafi náð jafn stei'kum tökum á heilli kynslóð
listamanna. Gengu flestir listamenn, sem
komu fram á sjónarsviðið í lok 5. áratugarins
og byrjun þess 6., til liðs við hana og unnu
undir formei'kjum hennar í lengri eða
skemmri tíma. Meðal þein'a yngstu sem til-
einkuðu sér geómeti-ískt myndmál voru Bi-agi
Ásgeirsson og Hafsteinn Austmann sem komu
fram undir lok þess skeiðs sem geómetrían
var ráðandi stefna. Líklegt má telja að ein
ástæða hins mikla fylgis hennar hafi verið sú
að geómetrískt myndmál hafi virst alþjóðlegt
og fi'jálst í senn, jafnfi-amt því sem menn töldu
sig geta tengt það í'ökhugsun og uppbyggingu
sem var í samræmi við nútímalega hugsun að
margi’a mati. Þar að auki mun orði'æðan sem
um hana skapaðist, þar sem formalískar hug-
myndir um hið eiginlega gildi listavei'ka voru
reifaðar, hafa haft hvetjandi áhrif á listamenn.
Geómetríska absti’aktlistin höfðaði hins vegar
til lítils hóps í samfélaginu og braut í bága við
hugmyndir flestra annarra um hvað list væri.
Listamennirnir seldu lítið og sumir ekkert, ef
það er mælikvarði á hvaða augum menn litu
verk þeirra. Samstaða þeirra var hins vegar
mikil sem gat leitt til þess að margir þeirx-a
gei'ðust dómharðir í garð þeiri’a sem aðhyllt-
ust aðrar stefnur í myndlist. Að mati Valtýs
Péturssonar var sú harka nauðsynleg til þess
að festa módernismann í sessi hér á landi. í
því sambandi er vert að minna á viðtal sem
Thor Vilhjálmsson íithöfundur hafði við Nínu
Tryggvadóttur árið 1955. Þar gagnrýndi hún
það forræði geómeti’íunnar hér á landi og
benti á að til væi'i fjöldi annarra stefna í París
sem vert væri að gefa gaum, svo sem „org-
anísk“ absti'aktlist. Átti hún þar við ljóðræna
abstraktlist sem hún var sjálf farin að hallast
að. í viðtalinu við Nínu kemur fram að ekkert
í'úm hafi verið í íslensku listalífi fyrir nema
eina listastefnu sem allii' fylgi. Ári síðar sendi
Hörður Ágústsson Bii-tingi bréf frá París þar
sem hann sagði frá því sem þar bar hæst í
heimi lista og minntist á hina ljóðrænu abstra-
kjón sem andstæðu við þá geómetrísku. Af
grein hans má þó finna að hann hefur haft efa-
semdir um hina nýju stefnu. Hér á landi sem
annai's staðar vonx fylgismenn geómetrísku
absti'aksjónai'innar fullir efasemda um hina
ljóði'ænu abstraksjón og enn fi'ekar tassis-
mann. Kom sú afstaða mjög vel fram í viðtali
sem Bjöx-n Th. Björnsson hafði við Karl Kvar-
an árið 1958 og birtist í Birtingi. Þar sagði
Karl að myndlistin yrði að skapast af tilfinn-
ingunni sem málarinn hefði fyrir hlutunum og
af dómgreind hans, en ekki tilviljun einni sam-
an. Átti hann þar við tassismann sem þá var
farinn að gera vart við sig í íslenskri myndlist,
en þetta sama ár hélt Kristján Davíðsson sýn-
ingu á abstrakt-expressjónískum verkum í
Bogasal Þjóðminjasafnsins sem talin er hafa
markað upphaf endaloka geómetríska tíma-
bilsins í íslenskri abstraktlist
Höfundurinn er listfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. SEPEMBER 1998 7