Lesbók Morgunblaðsins - 19.07.1997, Blaðsíða 5

og færa til nútímahorfs þessa leikhusbygg-
ingu, sem hefur verið fastur punktur í skipu-
lagsmálum Moskvuborgar og ferðamanna-
staður núm er eitt. En nú hafa rússneska
stjórnin, sem er greinilega ekki fjárhagslega
sterk á svellinu, Moskvuborg, sem á heldur
enga peninga, og fjöldi alþjóðlegra stuðnings-
aðila, sem aftur eiga peninga en hafa engin
völd, lofað að leggja sitt af mörkum með
UNESCO til að Bolshoj verði bjargað. Það
hefur ekki verið fiikkað upp á leikhúsið síðan
við það var gert eftir að sprengjuhríð Hitlers
feykti burt hluta inngangsins 1941.
Nú er unnið að bráða-
birgðalausn svo loka
megi leikhúsinu og setja
það í hendur sérhæfðra
björgunarmanna. Þess-
ar bráðabirgðalausnir
hafa hins vegar á sér
nokkuð endanlegt yfir-
bragð. Vegg í vegg við gamla leikhúsið á starf-
semin að geta haldið áfram á minna sviði og
viðbyggingin á að auki að rúma æfingasali,
stúdíó, verkstæði og alla aðra starfsaðstöðu,
sem Bolshoj hefur alla tíð skort.
En jafnvel þó að björgunaráætlunin verði
smám saman framkvæmd byggingunni til
góða, stendur Bolshoj-leikhúsið, í hreinskilni
sagt á fallvaltari fótum en nokkru sinni fyrr
í stormasamri sögu sinni. Bolshoj er lifandi
dæmi um listsögulegan minnisvarða, sem hef-
ur staðið af sér Romanov-ættina og bylting-
ar, en hefur að mörgu leyti dagað uppi eftir
fall Sovétríkjanna sem þjóðleikhús fyrir þjóð
sem var lögð niður. Því að Bolshoj (Stóra)
leikhúsið var, öðrum listastofnunum fremur
tengd Sovétríkjunum, kommúnismanum, vald-
höfunum í Kreml og draumnum um að sýna
umheiminum yfirburði Sovétríkjanna. Svo
undarlega sem það kann að hljóma fór Bols-
hoj-ballettinn, með fallegum dönsurum, glæsi-
legum búningum og stórbrotnum uppsetning-
um, með hlutverk andsvars kommúnista við
Hollywood.
Umlukinn goðsögnum og dulúð fékk ballett-
inn líka oft hlutverk vestan járntjaldsins,
gjarnan í spennusögum og vafasömum njós-
namyndum, þar sem fagrar ballerínur voru
hluti af slóttugri leikfléttu, þar sem starfs-
menn KGB og CIA voru fastamenn. Þetta
hefur leitt til þess að fólk, sem aldrei hefur
séð heila ballettsýningu, heldur aðeins stutt
ballettbrot í sjónvarpi, hefur fyrirhafnarlaust
getað tekið þátt í samræðum um Bolshoj.
Allir, jafnvel þeir sem hafa minnstan áhuga
hafa á einn eða annan hátt fengið það á tilfínn-
inguna að Bolshoj-ballettinn sé stærsti ballett
heims og þar með örugglega sá stórfengleg-
asti og sá besti. í áratugi var ballettinn eina
glæsiútflutningsvara Sovétríkjanna. Hann var
umtalaður og um hann var rætt sem áttunda
undur veraldarinnar. Og allt þar til Gorbatsjov
rauf einangrun Sovétríkjanna hélt þetta hnign-
andi undur sínum glansi.
Baksviðs, á göngunum, á skrifstofunum og
í æfingasölunum hefur Bolshoj alltaf verið
leikvangur, þar sem mörkin á milli listar og
stjórnmála eru óijós og hverful. Lenín notaði
leikhússviðið sem ræðustól í byltingunni 1917,
en eftir sigur bolsévíka áttu leiðtogarnir í
hörðum deilum um það, hvort þetta nýja ríki
verkamannsins hefði einhveija þörf fyrir stofn-
anir með borgaralegum listaarfi.
Bæði Bolshoj og Marinskij-
leikhúsið í Sankti Pétursborg
voru sögð fulltrúar hug-
myndafræði, sem var fram-
andi og beinlínis fjandsamleg
sigurvegurum byltingarinn-
ar, bændum og verkamönn-
um. En bæði leikhúsin héldu
lífi, mest fyrir sakir sögulegra minja. Smám
saman ávann Bolshoj sér sess í kommúnísku
samfélagi og á eftirstríðsárunum eru það ein-
ungis geimfarar og vísindamennirnir á bak
við geimáætlanirnar og ef til vill hið sigur-
sæla íshokkílandslið sem náðu að skipa sama
sess og ballett „Stóra leikhússins".
í Bolshoj eru einnig ópera og sinfóníuhljóm-
sveit á heimsmælikvarða en það hefur alltaf
verið ballettinn, sem hefur vakið mesta at-
hygli eða ef til vill mætti frekar segja að hon-
um hafi verið falið aðalhlutverkið. Og allan
tímann voru það stjórnarherrarnir í Kreml sem
toguðu í spottana. Á yfirborðinu hefur Bols-
hoj-ballettinn verið sléttur og felldur boðberi
hefðarinnar en undir niðri farvegur þess, að
kommúnísk gildi settu mark sitt á alla list.
Það virðist augljóslega ekki hafa vafist neitt
fyrir kommúnískum valdhöfum, þótt listformið
sjálft sé bundið keisaralegum hefðum og að
persónur þess tíma skipi öndvegi í flestum
meginballettunum á efnisskrá Bolshoj-ball-
ettsins (Svanavatnið, Þyrnirós og Hnotubijót-
urinn). Kerfisbundið notuðu valdhafarnir Bols-
hoj-ballettinn til að varpa ljóma á opinberar
heimsóknir og á aðra mikilvæga atburði.
Til þessa brúks mátti svo sem líka notast
VLADIMIR Vassiliev, sem hefur verið listrænn stjórnandi Bolshoj-leikhússins frá 1995,
ALEKSANDER Petukhov er meðal þeirra karldansara, sem nú fá æ stærri
hlutverk og meiri ábyrgð.
við keppinautinn, Kirov-ballettinn frá Mar-
inskij-leikhúsinu í Sankti Pétursborg (Len-
íngrad). Bæði leikhúsin hafa lagt metnað sinn
í að varðveita fjársjóð hins upprunalega rúss-
neska balletts eins og kostur er, þar á meðal
balletta Pjotrs Tsjajkovskíjs og Mariusar
Petipas. En valdhafar Sovétríkjanna höfðu
horn í síðu Kirov-leikhússins af pólitískum
ástæðum. Stalín leit aldrei á Kirov sem neitt
annað en óþægilega áminningu um sterkar
rætur keisaraveldisins og hann hlýtur að hafa
verið gripinn undarlegri þjartagæsku þegar
hann ákvað að leyfa ballettinum að starfa
áfram.
Svo þegar Sovétríkin voru og hétu áttu
pólitískir stormsveipar upptök sín í Kirov-leik-
húsinu. Stjórnendur leikhússins áttu þar engan
hlut að máli, heldur voru þetta „pólitísk stökk“
þeirra Rudolf Nurejev, Natölju Makarovu og
Mikhail Barysjnikov. Þau voru öll Kirov-stjörn-
ur og þegar færi gafst í utanlandsferðum,
völdu þau frelsið. Þau urðu svo heimsfrægar
stjörnr og eins konar pólitískar goðsagnir, en
flótti þeirra olli Kirov miklum vandamálum
og allt fram að hruni Sovetríkjanna var leik-
húsið í lamasessi í samanburði við Bolshoj.
Vandræðastimpillinn leiddi til þess að Kirov
varð að sitja heima meðan Bolshoj naut góðs
af þeim utanlandsferðum sem boðið var til.
Nú er allt annað uppi á teningnum í nýju
Rússlandi. Með vaxandi áhuga fólks á rúss-
neskri sögu og list fyrir byltinguna hefur
Kirov, „hinn keisaralegi ballett" við Marinskij-
leikhúsið, dregið til sín æ fleiri áhorfendur.
Ballettinn, óperan og sinfóníuhljómsveitin
hafa vakið verðskuldaða athygli vestrænna
gagnrýnenda á síðustu árum, sem má að miklu
leyti þakka dansferðum, plötuútgáfu og sjón-
varpstónleikum. Leikhúsinu hefur einnig, með
nokkrum undantekningum, tekist að stýra
framhjá innanmeinum eins og þeim, sem lam-
að hafa listrænan vöxt Bolshoj síðasta áratug-
inn.
í kjölfarið á glasnost og perestrojku Gorb-
atsjovs kom í ljós að Bolshoj var ormagryfja
mótsagna. Mörgum dansaranum fannst hann
bundinn í báða skó af verkefnastefnu Jurij
Grigorovitsj, yfirmanns ballettsins. Þar var ný
og ósovézk dansritun næstum undantekinga-
laust stimpluð sem smekkleysa og í andstöðu
við pólitískar hugsjónir. Frá 1987 til 1995
hættu um 40 dansarar hjá leikhúsinu, margir
sólódansarar, þar á meðal einn bezti karldans-
ari Bolshoj og augasteinn yfirmannsins, Irek
Mukhamedov. Um leið og hann var fijáls ferða
sinna, tók hann sig upp og fluttist með fjöl-
skylduna til London, þar sem hann réð sig til
Konunglega ballettsins. Annar ágætur dansari
sem fór frá Bolshoj stuttu síðar var Jurij Pos-
hokov ( sem réðist til Konunglega leikhússins
i Kaupmannahöfn), sá þriðji var Ljudmila Sem-
enjaka (til English National Ballet), fjórði var
Andris Liepa (til American Ballet Theatre og
síðar Kirov), og fimmti Nina Ananiashvili, sem
að vísu hélt formlegri stöðu sinn við Bolshoj
en dansaði oftast á sviði í London, París, New
York, Kaupmannahöfn, Ósló og Tókýó og stöku
sinnum líka í Stokkhólmi. Að auki hvarf margt
ungt hæfileikafólk á braut í hreinni örvæntingu
yfir stöðnuðu og forneskjulegu skipulagi bal-
lettsins.
Fyrir röskum tveimur árum tók Bor-
is Jeltsín, forseti, í taumana og
freistaði þess að stöðva flóttann
frá Bolshoj og hið neikvæða um-
tal um leikhúsið á Vesturlöndum.
Hann leysti Grigorovitsj,
„Bresjnev ballettsins", frá störfum
eftir 30 ár hjá Bolshoj. Bjargvætt-
urinn, maðurinn sem átti ekki einungis að koma
fótunum undir þennan fræga ballett á ný held-
ur líka að hefja Bolshoj-húsið til vegs og virð-
ingar, var harðasti gagnrýnandi Grigorovitsj í
áraraðir, dansarinn og danshöfundurinn Vlad-
imir Vassiliev.
Vassiliev, sem er 56 ára, kom fyrst fram á
sviði Bolshoj 1958 og er þekktur um allan
heim bæði sem einn af allra beztu karldönsur-
um rússneska ballettsins og sem harður gagn-
rýnandi á fjötra kommúnismans. Allt fram á
miðjan áttunda áratuginn heillaði hann aðdá-
endur sína í Moskvu, ekki síst þau fáu skipti
sem hann fékk að hafa ftjálsar hendur í sínum
eigin ballettum (m.a. Ikaros, Macbeth og
Aniuta). En hann var neyddur til að fara frá
leikhúsinu eftir að hann gagnrýndi stjómun-
arstíl og efnisval Grigorovitsj fýrir opnum tjöld-
um. Vassiliev var ásamt konu sinni, Ekaterinu
Maximovu, en hún er einnig fræg Bolshoj-
stjarna, sá fyrsti sem ræddi ástandið opin-
skátt. Óg hann benti mönnum á þær ógöngur,
sem ballettinn stefndi í, ef stefna Grigorovitsj
í sovéskri ballettlist, sem birtist nær eingöngu
í hans eigin ballettum, fengi að dafna. Síðustu
árin áður en Jeltsín kallaði Vassiliev „heim“
til leiða Bolshoj inn í nýja tíma, stjómaði hann
Kremlarballettinn í Moskvu auk þess sem hann
vann sem danshöfundur fyrir fjölda ballett-
flokka um allan heim.
Þegar Vladimir Vassiliev tók við stjórninni
í mars 1995 var hann spar á loforðin, en sagði
þó í samtali við tímaritið Time: „Ég óska þess
að Bolshoj, sem upphaflega þýðir stór, muni
aftur verða merki þess besta." Og áfram hélt
hann: „Einungis listrænn sköpunarkraftur get-
ur fært ballettinum aftur nafn hans og orðstír."
Rúmlega tvö ár em liðin og stríð-
ið um endurheimt nafns og
orðstírs er engan veginn unnið.
Reyndar má frekar segja að
það sé nýhafíð. Og Vladimir
Vassiliev ítrekar sína frómu ósk
um framtíð ballettsins
„Ég hef sett sjálfum mér það
takmark," segir hann, „að árið 2001 sjáum við
árangur. Þangað til verðum við að beina sjónum
að tvennu - að endumýja ballettinn listrænt
og að fá tvö svið í leikhússamstæðunni en það
gæfi okkur olnbogarými til að gera hvort-
tveggja í senn; stefna í nútímaátt og varðveita
um leið þá listrænu hefð sem Bolshoj-ballettinn
hefur alltaf staðið fyrir. Þetta þýðir ekki að
við ætlum bara að endurflytja klassíska bal-
letta, heldur reynum við að fínna nýjar hliðar
og túlkun á klassísku efni. Bolshoj hefur verið
rekið alltof lengi með einföldum endurflutning-
um. Þess vegna sitjum við uppi með vandamál-
in.. Þess vegna höfum við fallið í áliti. Við fór-
um í dansferðir til útlanda með sama efnið ár
eftir ár. Og oft með dansara, sem máttu muna
sinn fífíl fegri, þótt veggspjöldin lokkuðu með
„Bolshoj-stjörnum". Svo fór, að Bolshoj stóð
ekki undir nafni en „Bolshoj" þýðir stór. Út
af fyrir sig var það ekkert stórmál, þótt marg-
ir örvæntingafullir ungir dansarar veldu að
fara til Vesturlanda. Það voru hreint ekki bara
bestu dansaramir, sem fóru, þótt vestrænir
flölmiðlar segðu þannig frá því. Sannleikurinn
er sá að við höfum misst fáa mikilhæfa lista-
menn, en marga miðlungsdansara og í staðinn
fyrir þá höfum við fengið betra fólk. En „dans-
araflóttinn" skaðaði orðstír okkar,“ segir Vlad-
imir Vassiliev.
„Allt sem við tökum okkur nú fyrir hendur
miðar að því að endurvinna mikilleika „Bols-
hoj“. Við höfum allt til bmnns að bera til að
verða heimsins besta leikhús á ný. Við höfum^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. JÚLÍ 1997 5