Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.1997, Blaðsíða 5
Ljósm. Aage Roussell 1939. Nationalmuseet Kaupmannahöfn. FRÁ UPPGREFTRI á Stöng 1939. Hárprúði maðurinn fyrir miðju á myndinni er Kristján Eldjárn. Rétt austan við gafl skálans, sem verið er að grafa á myndinni, fannst kirkja Stangarbænda árið 1992. Þótt rannsóknarskurðir hefðu farið i gegnum grafir árið 1939 uppgötvuðust þær ekki þá, enda beinin fá. Ljósm. H. Herdegen 1896. Nationalmuseet Kaupmannahöfn. GAMLA kirkjan á Skútustöðum við Mývatn árið 1896. Kirkjan hafði verið lögð af nokkru áður en myndin var tekin. Bygging þessi, sem hefur verið áþekk kirkjunni á Stöng, sýnir hina sterku formhefð sem ríkti í ísienkri kirkjubyggingalist frá öndverðu fram á 19. öld. GRUNNMYND kirkjurústarinnar á Stöng í Þjórsárdal. Kirkjan er aðeins tæplega 5 metra löng að innanmáli og 2,8 metra breið. Veggir eru eins metra breiðir, hlaðnir úr þremur lögum af grjóti og torfstreng. Nánustu hliðstæður kirkjunnar á Stöng er að finna á Sandey í Færeyjum og meðal kirkna á Grænlandi. Einnig munu vera til rúst- ir um 50 torfkirkna í Norður-Noregi, en engin þeirra hefur verið rannsökuð. »Á vorum dögum hef- urþaö sést einhverju sinniy aö vítiseldurinn gaus upp svo ákaflega, aö hann eyöilagöi mestan hluta landsins alt í kring. Hann hrenndi ekki aöeins borgir og allar hygg- ingar heldur einnig grös og tré aö rótum ogjafnvel sjálfa mold- ina meö beinum sín- um. “ Herbert munkur í Clairvaux. hinar næstu. Til þeirrar kirkju skal færa lík og bein færa sem biskup lofar gröft að. Þar er maður vill bein færa, og skal lan- deigandi kveðja til búa níu og húskarla þeirra, svo sem til skipsdráttar, að færa bein. Þeir skulu hafa með sér pála og rekur. Hann skal sjálfur fá húðir til að bera bein í, og eyki til að færa. Þá búa skal kveðja er næst- ir eru þeim stað er bein skal upp grafa, og hafa kvatt sjö nóttum fyrr enn til þarf að koma, eða meira mæli. Þeir skulu koma til í miðjan morgun. Búandi á að fara og hús- karlar hans þeir er heilindi hafa til, allir nema smalamaður. Þeir skulu hefja gröft upp í kirkjugarði utanverðum, og leita svo beina sem þeir mundu fjár ef von væri í garðinum. Prestur er skyldur að fara til að vígja vatn og syngja yfir beinum, sá er bændur er til. Til þeirrar kirkju skal bein færa sem biskup lofar gröft að. Það er rétt hvort vill að gera eina gröf að beinum eða fleiri... (Byggt á Grágásarútgáfu Vilhjálms Finsens 1852). Það hlýtur að hafa verið beinaflutningur eins og þessi, sem lýst er í Grágás, sem átti sér stað á Stöng. Allt bendir til þess, og að meginástæðan fyrir honum hafí verið eldgos í Heklu. Hvíti vikurinn, sem Hekla spjó árið 1104, hefur líklega enn hulið jörð að ein- hveiju leiti er grafir voru tæmdar á Stöng. Þá fylltust nokkrar grafir að hluta til af vikr- inum er þær voru tæmdar við beinaflutning- inn. Hugsanlega hafa íbúar á Stöng yfirgef- ið bæinn um skeið, en þeir komu aftur og tóku kirkjubygginguna í notkun, nú sem úti- hús og minnkuðu húsið, reistu torfvegg um þveran kór kirkjunnar og fyrir vesturgafl, þar sem áður hafði verið brjóstþil. Smátt og smátt hafa áhrif vikursins þverrað. Yfir gröf- unum í kirkjugarðinum myndaðist ruslalag úr úrgangi fólks sem bjó á Stöng fram til ca. 1225 ef dæma á út frá aldri forngripa og niðurstöðum geislakolsaldursgreininga. Neðarlega í því lagi fannst síðan tönnin og kjálkabrotið sem beinaflutningsmönnum hefði yfirsést, en sem leiddi fornleifafræð- inga, 800 árum síðar, í sannleikann um elstu kirkju landsins. Dómsdagur Á þennan hátt getum við ímyndað okkur að ákvæðum Grágásar hafi verið framfylgt á Stöng, en hver er skýringin á þessum beina- flutningum. Svarið er að fínna í hugmynda- heimi miðaldamanna um hinn hinsta dag, dómsdag, þegar Kristur skyldi koma og „dæma lifendur og dauða“. Dómsdagstrúin var mjög mikilvæg miðaldamönnum. Dauðinn var á fyrri hluta miðalda túlkaður sem bið- staða, meðvitaður svefn fyrir hinn hinsta dóm. Gröfin, var eins og í gyðingdómi, „hús lífsins og gleðinnar", staður þar sem menn- irnir biðu með tilhlökkun og gleði eftir því sem koma skyldi á hinum hinsta degi er englar Herrans blésu í lúðra sína og legstein- um yrði velt frá gröfum í jarðhræringum og menn yrður dæmdir hinum stóra dómi. Krist- ur kom með litlum fyrirvara. Því var mikil- vægt fyrir þá dauðu að liggja reiðubúnir í gröfum sínum, það voru þeir ekki í gröfum við kirkju sem lögð hafði verið niður. Akvæði Grágásar eru í fullu samræmi við dómsdags- spár Biblíunnar og beinaflutningsákvæðin eiga vel við í landi eldijalla og jarðskjálfta, sem óneitanlega hafa minnt fólk á fyrirheit Biblíunnar. Þess má geta að þegar tíund var komið á árið 1096 eða 1097 hefur kirkjum væntan- lega fækkað til muna hér á landi í kjölfarið. Gæti það einnig hafa verið ástæða fyrir beina- flutningum á 12. öld og önnur ástæða þess að kirkjuhald á Stöng lagðist af. Hvert bein- in frá Stöng voru flutt vitum við ekki, en það hlýtur að hafa verið til sóknar- eða graftrarkirkju í sæmilegri fjarlægð frá Stöng, þar sem þau hafa væntanlega verið sett í fjöldagröf eða stakar grafir eins og Grágas boðar. Vart hafa beinin verið grafin á Skelja- stöðum í Þjórsárdal, þar sem ekki fundust merki um flutning beina er kirkjugarður var rannsakaður þar árið 1939. Hugsanlega var grafið að Skriðufelli, þar sem vitað er til að hafi verið bænahús eða að landnámsjörðinni Haga, þar sem vitað er um kirkjugarð er kom í ljós er hús var byggt á 6. áratug þessarar aldar. Á íslandi hafa enn ekki fundist bein, sem flutt hafa verið á þennan hátt, en á Grænlandi er hugsanlega hægt að finna slík- FRÁ RANNSÓKN í kirkjugarðinum á Skeljastöðum í Þjórsárdal 1939. Beinin heilla. DAUÐIR risa upp á hinsta degi. Úr tékk- nesku handriti frá 11. Óld. um aðtburðum stoð. Við fornleifarannsóknir á kirkju þeirri sem er kennd við Ijóðhildi konu Eiríks rauða í Brattahlíð, fundust á fyrri hluta 7. áratugarins nokkrar grafíð með beinum, sem höfðu verið flutt annars staðar frá. í einni fjöldagröfinni fundust bein 13 einstaklinga, fullorðinna og barna. Ekki er ólíklegt að á Grænlandi hafí verið í gildi svip- uð ákvæði og í Kristinna laga þætti í Grágás og að bein hafi verið flutt frá kirkjum er lagst höfðu af. Hingað til hefur fjöldagröfin í Brattahlíð verið tengd Þorsteini Eiríkssyni rauða. Þorsteinn var að ná í lík bróður síns, sem hafði dáið á Vínlandi, er hann þurfti að hafa vetursetu í Lýsufirði í Vestribyggð. Þar dó hann sjálfur af sótt og allir hans menn. Sagan segir að lík þeirra hafí verið flutt til Brattahlíðar og að prestur hafi sungið yfír þeim. Kolefnisaldursgreiningar, sem nýverið voru gerðar á beinunum úr fjöldagröfínni við Þjóðhildarkirkju, sýna, að beinin eru frá 12. öld og geta því ekki verið af Þorsteini og mönnum hans. Flutningur á beinum forfeðranna hefur haft afar mikla þýðingu fyrir ijölskylduna á Stöng. Hún bjó í sjónmáli við gáttir helvítis, þar sem logarnir brutust út að meðaltali einu sinni á mannsævi, og minntu á hvað beið hinna syndugu. Þetta hlutverk Heklu þótti óumdeilanlegt á miðaldavísu og kemur það greinilega fram í áðurnefndri Bók Undranna eftir Herbert kapellán frá Clairvaux, þegar hann skrifar um íslensk eldfjöll: Hinn nafn- frægi eldketill á Sikiley, sem kallaður er strompur vítis, - en þangað eru dregnar sálir dauðra, fordæmdra manna til brennslu, eins og oft hefur verið sannað, - hann er að því, er menn fullyrða eins og smáofn í samjöfnuði við þetta gífurlega víti. Höfundur er fornleifafræóingur. Heimildir: Sijfurður I’órarinsson 1952: Herbert múnkur og Heklufell. Náttúrufræðingurinn 22. árg.; 2.h. , 1952, bls. 49-61. Vilhjálmur Finscn 1852: Grígás, Islændingenes Lov- bog i Fristatens Tid. Udgivet efter det Kongelige Bibli- otheks Haandskrift og oversat af Vilhjálmur Finsen for de nordiske Literatur-Samfund. Förste Del. Text I. Kjobenhavn. Vilhjálmur Örn Villyálmsson 1996: Gárd og kirke pá Stöng i Þjórsárdalur. Reflektioner p? den tidligste kirkeordning og kirkeret pá Island. í J.F. Kroger og H.-R. Naley (ritstj.) Nordsjoen. Handel religion og politikk. Karmoyseminaret 1994 og 1995, bls. 119-139. Dreyer Bok Stavanger. Sami 1996: Ved Helvedets Port. Skalk. nr. 4, bls. 11-15. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 1997 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.