Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1996, Blaðsíða 6

dýrmætustu eign okkar, tunguna, úr dölum
og fjallahéruðum Noregs út hingað. í þess-
um kjörgrip er fólgið ævintýrið að vera
íslendingur.
1984
íslensk menning hefur risið hæst í návígi
við umheiminn. Það hefur verið henni áskor-
un, aukið henni innra þrek: Funi kveikist
af funa, segir í Hávamálum, eins og margt
annað viturlegt. Gætum við hugsað okkur
að vera án tengsla við þau? Skilja ekki þá
heimsmenningu, sem við hlutum í arf og
aðrir verða að njóta í þýðingum? Slík til-
hugsun væri óbærilegri en önnur ógæfa,
sem yfir dyndi. Samt látum við varnaðar-
orð, sem vind um eyru þjóta. Tökum ekki
mið af ógæfu Norðmanna, þegar þeir glöt-
uðu tungu sinni. Þá munaði minnstu, að
Noregur yrði dönsk hjálenda. Þeir prédik-
uðu á dönsku. Við á íslenzku. Kannski reið
það baggamuninn. Áherzlur breyttust, níð-
höggur tungunnar nagaði rætur hennar.
Og því fór sem fór. Nú vega mætustu
menn að tungu okkar, breyta áherzlum í
söng og tali - og vita ekki hvað þeir gjöra.
Vonandi lifir íslenzk tunga af þessar stór-
hættulegu tilraunir til áherzlubreytinga og
ögranir við grundvöllinn sjálfan.
1985
í raun veit þó enginn hvort kominn er
alvarlegur brestur í þá klukku sem enn
hljómar á íslandi og við höfum einsett okk-
ur að vernda á hverju sem gengi, klukku
íslenzkrar tungu. Margt bendir til að klukk-
an sú hljómi ekki ávailt með þeim hætti
sem ætla má. Stofnanamálið í æðstu stöðum
er oft geigvænlegt en það mun ekki sízt
vera merki um yfirstéttartilburði eins og
fyrr á öldum þegar kerfískarlar notuðu
kansellístíl til að minna óbreyttan almúga
sífelldlega á að hann ætti ekki að vera að
skipta sér af þjóðmálum heldur láta þá sjálfa
um þau. Almúginn skildi ekki einu sinni
hið opinbera tungumál sem þá var í tízku.
Við sjáum slíka tilburði enn á því opinbera
orðfæri sem líkist meir hrognamáli en þeirri
tungu sem íslenzk alþýða heur varðveitt í
gegnum tíðina.
Morgunblaðið hefur oft varað við þeim
erlendu áhrifum sem eru skeinuhættust ís-
lenzkri tungu, en svo lengi sem við höfum
nokkrar áhyggjur af þróun hennar ætti
okkur að vera minni hætta búin en ella.
Það er skylda okkar að varðveita tunguna,
varðveita samhengið í sögu þjóðarinnar,
varðveita samanlagða arfleifð íslenzkrar
menningar, íslenzkra bókmennta - en það
verður ekki gert án varðveizlu tungunnar
sem er forsenda þess að við lifum af og
höldum sérkennum okkar.
1985
En hvers vegna er ekki lögð meiri rækt
við íslenzka tungu í ríkisfjölmiðlinum? Hvers
vegna þurfa erlend mál að glymja í honum
sýknt og heilagt? Er ástæða til að þola
þennan ágang - og allt fer þetta fram í
skjóli ríkiseinokunar. Er þetta metnaður
hins opinbera í menningarmálum? Eða verð-
ur spyrnt við fótum? Verða erlendir fréttab-
útar íslenzkaðir eða munu áhrifamenn á
sjónvarpinu einungis leggja kollhúfur?
Er það kannski vilji Alþingis? Forráða-
menn ríkisins verða að svara slíkum spum-
ingum. En fyrst og síðast verða þeir að
eiga um þetta við samvizku sína. Ætla
þeir að láta íslenzkt þjóðfélag kafna í er-
lendu suði? Hvenær ætla þeir að færa sér
stórbrotinn arf íslenzkra bókmennta og lista
í nyt með þeim hætti sem íslenzka sjónvarp-
inu sæmdi?
1985
íslenzk menning hefur aldrei verið neitt
útkjálkahokur. Hún hefur verið alþjóðleg
menning, sótt næringu í það bezta sem
heimurinn heur haft upp á að bjóða, og þá
hefur henni bezt vegnað þegar hún hefur
verið í mestum tengslum við alþjóðlega
strauma.
Fomar bókmenntir okkar sem frægastar
hafa orðið fjölluðu ekki einungis um atburði
á íslandi heldur einnig - og ekki síður -
um það sem gerðist með öðrum þjóðum.
Þannig er frægasta rit íslenzkrar tungu,
Heimskringla, undirstaða norskrar sagnarit-
unar og margt í fomum bókmenntum okkar
lýsir alþjóðlegri reynslu síns tíma. Við höfum
aldrei verið einangruð smáþjóð, nema á ein-
angrunar- og niðurlægingarárum. Þegar Is-
lendingum hefur vegnað bezt hafa þeir verið
í nánum tengslum við umheiminn.
1985
INDVERSKT NUTIMASKALD OG ÍSLENZKT MIÐALDARAUNSÆI
ÓFÆRAN UM STÍLINN
SÖGUSVIÐ meistaraverksins er í Kerala á Suður-lndlandi, og það gerist á einum sólar-
hring þegar lítil stúlka er að deyja.
_______EFTIR______
DAVÍÐ ERLINGSSON
að er fróðlegt að sjá hve ís-
lenzki skólinn í rannsóknum
fornsagna á sér ríka hlið-
stæðu í almennum hugsunar-
hætti og voldugum misskiln-
ingi.
Til þess má hafa eftirfar-
andi frásögu, sem er að
nokkru leyti hetjusaga, og það sem við hana
tengist af ummælum bókmenntamanna og
forlagsstjóra í Bretlandi:
Indverskur rithöfundur - fáum var áður
kunnugt nafn hennar nema heima fyrir -
hefur nú allt í einu skotizt fram í fylkingar-
bijóst súperhöfunda veraldarinnar með því
að verða sér úti um fyrirframgreiðslur sem
nema munu um hálfri milljón sterlingspunda
fyrir útgáfuréttinn að fýrstu skáldsögunni
hennar.1
Þegar ritmiðlarinn David Godwin var búinn
að lesa handritið að Guð lítilla hluta (The
God Of Small Things) eftir Arundhati Roy
var honum orðið svo mikið um að hann flaug
beina leið til fundar við hana í Delhi. Stærstu
forlög Bretlands buðu í skáldsögu þessa hvert
í kapp við annað. Flamingo, deild í HarperC-
ollins-fyrirtækinu, náði síðan réttindunum
fyrir Sameinaða konungdæmið brezka fyrir
meira en 150.000. Úr 12 löndum öðrum hafa
slík kaup verið gerð fyrir háar fjárhæðir. í
heild munu þau réttindakaup nema um 50
milljónum ísl. kr., eins og sagt var. (Rétt er
innan sviga að biðja íslenzka höfunda og
hvatamenn að stórfelldum útflutningi ís-
lenzkra gæðabókmennta á „heims“-markað
að gleyma því ekki að enska er alríkismál í
indverska ríkjasambandinu og að það er ófátt
af Indveijum sem eru annars staðar, og vitan-
lega ekki fæstir í Bretlandi; og hve fátítt það
er að góðar bókmenntir standizt samkeppni
við stórsöluritsmíðar á hinum alvitra mark-
aði. En áfram með söguna um Guð lítilla
hluta.)
Forlagsstjóri Flamingo, Philip Gwyn Jones
sagði: „Það er mjög sjaldgæft að bók laði
svona margar útgáfur út í uppboðsstríð án
þess að eiga snaga til að hengja hana á [þ.e.
e-s konar bakhjarl fyrir trausti sínu á þau
kaup]. Þessi rann blátt áfram út af því að
hún er meistaraverk sem hefur fallið alskap-
að af himnum ofan. Þau koma ekki svo oft,
og þegar þau koma eiga þau skilið allt það
fé sem þau fá.“z Og viðurkenndi, með þeim
síðustu orðum, viturleik markaðarins.
Sögusvið meistaraverksins er í Kerala á
Suður-Indlandi, og það gerist á einum sólar-
hring þegar lítil stúlka er að deyja, en frænk-
ur hennar tvær eru hjá henni og fylgjast með.
[í verkinu er] „flókin saga, og það er
ekkert gefið eftir til að gera lesendum
það auðveldara, en meðan flestar (há)bók-
menntalegar bækur eru ákaflega stílfærð-
ar, þá trúir maður í þessari bók raunveru-
lega því sem persónumar eru að segja“,3
sagði David Godwin, ritmiðlarinn sem flaug
til Delhi.
Hér er sögunni að vissu leyti lokið. Öðrum
þræði hetjusögunni um indverska konu á
fertugsaldri sem hefur nú lagt hinn hámennt-
aða heim bókmenntanna tilbiðjandi og fé-
bjóðslegan að fótum sér, en hinum þræðinum
erum við með tilvitnuðum orðum Godwins
hér komin að athugasemd þeirri um raunsæi
í lífi og bókmenntum, sem þessi pistill á að
enda á.
Höfundur fréttarinnar segir, að ámóta dig-
ur ritlaun séu að vísu ekki fátíð á leikvelli
þess fyrirbæris sem hann nefnir the com-
mercial blockbuster, meðal metsölubóka-
flokksins, en það sé óvenjulegt að „bókmenn-
talegar“ bækur kalli fram svo miklar fjárhæð-
ir. Það sem Arundhati Roy hefur á þessu
stigi fengið er jafnt því sem Martin Amis
fékk fyrirfram fyrir The Information í fyrra.
Bókaútgefendur eru snarari í snúningum nú
en nokkru sinni fyrr, segir Godwin: „Bók-
menntasnatar eru nú um allan heim, sem
hafa það að verkefni að frétta af nýjum bók-
um. Orðsins snælda þeytist um þveran heim-
inn með furðulegum hraða.‘M
En í fyrr tilvitnuðum orðum þessa Godw-
ins, bókmenntavinar og ritsala, vakir og sést
sú trú, vituð eða óvituð, að þær skáldbók-
menntir séu merkilegastar og beztar sem
nái, og sigri mann með, þeim raunsennileika
(mimesis) að maður trúi því i raun og veru
sem fólkið segir í sögunni. Iskilin undir sam-
henginu, en ekki nauðsynlega vituð í huga
þess sem talar, er sú hugmynd að slíkur
raunsennileiki náist með því að „stílfæra“
ekki, heldur líklega aðeins skrifa efnið eins
og það er. Þetta er hugmyndin um eftirsköp-
un eða eftirlíkingu veruleikans, mimesis.
Þessu má síðan líkja við það, í fyrra lagi,
þegar íslendingar flestir trúðu um langan
aldur talsvert bókstaflega því sem stóð í text-
um fornsagna þeirra; en í öðru lagi við það
þegar fræðimenn nútímans af svonefndum
íslenzkum skóla nálguðust sömu bókmenntir
með skyldu hugarfari; þeir sáu það að forn-
menn hefðu, skv. heimildunum, verið heiðir
og heilbrigðir í anda, þ. e. yfirleitt skynsam-
ir raunsæismenn (ekki alls ólíkir sjálfsímynd
fræðimannanna), og af þvi hefðu svo bók-
menntir þeirra vitanlega mótazt. Þessir
fræðimenn vildu og kváðust fjalla um forn-
sögumar sem bókmenntalega sköpun (skáld-
skap), en hvenær sem textar voru svo raun-
sennilegir að þeir virtust ekki gefa tilefni til
annars - vom ekki „stílfærðir" eða tilgerðar-
legir - var eigi að síður litið á þá sem frásög-
ur af sönnum atburðum, þ.e. sem sannsagn-
ir og sagnfræði.
Því eiga orð Godwins um indversku skáld-
söguna líka við, þau gætu að breyttu breyt-
anda verið töluð fyrir munn hrekklauss og
ógætins fulltrúa íslenzka skólans um einhvem
góðan, raunsennilegan fomsögutexta. Menn
íslenzka skólans vom að vísu að reyna að
vaxa frá þessu stigi þekkingar, en sá vöxtur
gekk aldrei nógu vel, sökum kraftsins í þeirri
goðsagnarhugmynd hjá okkur manneskjum,
sem gerir sennileika - og frásögu sem ber
einkenni hans - að sannleika. Sannleiks-hug-
myndin burðast vitanlega ekki með stíl.
Ófæran sem ég nefndi í fyrirsögninni er
því þessi, eða getur verið, hvort heldur hjá
Godwin eða öðmm á raunhyggjuöld: Það er
ekki til neitt stílfærsluleysi nema í andvara-
lausri hugsun þeirra sem verður það á að
setja jafnaðarmerki milli frásagnar og raun-
vemleika einhvers hlutar. Stílfærsluleysi þess
sem sé „bara“ hinn sagði sannleikur er sá
voldugi misskilningur, ríkur í almennum
hugsunarhætti, sem nefndur var í upphafi.
Öll orðun er stílfærsla. En í samhengi eins
og tilvitnuðu orðunum hans Godwins ritmiðl-
ara merkir stílfærsla í rauninni dálítið annað
fyrirbæri: það að skreyta þann frásagnargrip
sem verið er að búa til í áttina burtu frá
beinni heiðarlegri sannleiksskýrslu, eða frá
mimesis þeirri sem ekki skreytir né breytir
út af tilgerðarlausri aðferð sannsagnarinnar.
Slík skreytni var ekki aðferð heiðarlegrar
stofnsetningar sannleikans í munnmennta-
þjóðfélagi eins og því sem lagt hefur íslend-
ingasögum til meginaðferðina í veruhætti
þeirra. Sá vandi, að hugsun okkar skreppur
milli þessa skilningshátta um stíl og stíl-
færslu, mun halda áfram að fylgja okkur,
og er ekki að harma það, heldur vera vitandi
um það og varast vitleysu sem af getur leitt.
Niðurstaða þessa máls skiptir svo miklu
að ástæða er til að hnykkja á henni með
samlíkingu sem hverfir í mynd kjarna þess
sem sagt hefur verið:
Liðamótalaus einfætingur mundi ekki
þykja björgulegur til ferðalags. Við blasir,
að líkja mætti athugun, hugsun og framsetn-
ingu skálds eða fræðimanns við sjálfan farar-
lim einfætingsins með öllum liðamótum þeg-
ar hann bæri sig um. En hreyfingin sjálf, í
merkingunni það hvernig einfætingurinn ber
sig og sinn burðarlim sem aftur ber hann,
það er stíllinn. Og því væri ámóta viturlegt,
heimspekilega séð, að tala um stíllaust mál
og að trúa því að liðamótalaus einfætingur
gæti lifað eðlilegu einfætingslífi.
En þegar menn hugsa eins um stíl og
margnefndur Godwin og þorri þeirra ís-
lenzkra raunhyggjumanna sem ritað hafa
fræði um bókmenntir - og þar með óhjá-
kvæmilega um stíl - á okkar öld, þá ætti
nú samt að mega nægja líkt og áðan var
gert að samjafna málflutningi þeirra við sömu
einfætta skepnu, rétt hrokkna úr mjaðmarl-
iðnum þá stundina, en gædda svo öflugum
liðböndum að skepnan hoppaði með nokkrum
hætti áfram, þótt illa væri hún fær - stund-
um úr liðnum en stundum í, á vegferð sinni.
Það er ekki heldur eðlilegt líf.
Heimildir:
1. Heimild mín er frétt eftir Alex Bellos [ brezka
blaðinu Guardian Weekly 8. sept. 1996, bls. 9.
2. Á ensku féllust honum orð þannig: „It is very
unusual for a book to attract that number of publis-
hers for a bidding war without a hook to hang it.
This one just ran away because it is a masterpiece
that has fallen out of the sky fully formed. They don’t
come around that often and when they do they des-
erve all the money they get.“
.3 Orð Godwins á eigin máli:
„It [skáldsagan] has a complicated story, and there
is no compromise to the reader, but whereas most liter-
ary books are tremendously stylised, in this book you
really believe what the characters say.“
4. „There are literary scouts all over the world
whose job it is to hear about [new books]. Word now
spins across the world with remarkable speed."
Höfundur er prófessor við Hóskóla íslands.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 16. NÓVEMBER 1996