Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.1995, Blaðsíða 1

L A Ð S
Stofnuö 1925
32. tbl. 16. september 1995 — 70. árg.
Siðmenning
þjóðar býr í
máli hennar
Tungumálið er félagslegt tjáningartæki, notað til
að tjá hugsanir, tilfinningar, reynslu og þekk-
ingu. Skáld, heimspekingar og málvísindamenn
hafa lengi velt fyrir sér hvernig mannlegt mál
þjónaði þessu meginhlutverki sínu. Þýski
Lengi var einblínt á liðna
tíð, eins og títt er um
fátækar og umkomulitlar
þjóðir. Ritað mál hefur
verið í hávegum haft, en
daglegt mál legið í
láginni.
Eftir TRYGGVA
GÍSLASON
stærðfræðingurinn Leibnitz (1646-1716) lét
svo um mælt að málið væri spegill mann-
sandans og lykill að allri þekkingu.1 Enska
skáldið Sheíley (1792-1822) sagði málið
hafa skapað hugsunina og væri það sú
mælistika sem allur heimurinn er mældur
á.2 Þýski stærðfræðingurinn Frege (1848-
1925) taldi það undrum sæta hve miklu
málið fengi áorkað. í örfáum orðum væri
unnt að gera grein fyrir hugsun sem verið
væri að hugsa í fyrsta skipti.3 Haft er eftir
franska stjórnmálamanninum de Talleyrand
(1754-1838) að manninum hafi verið gefið
málið til að leyna hugsun sinni.4 Danski
heimspekingurinn Soren Kierkegaard
(1813-1854) gengur enn lengra og segir
að maðurinn hafi fengið málið til þess að
geta leynt því að hann hugsaði ekki.5 í ljóði
sínu Orðin sem ég aldrei finn segir Hannes
Pétursson:
Ég veit þau búa einhvers staðar öll
en aldrei finn ég þeirra djúpa heili
þó svo ég leiti fram í efstu elli
um úfna vegi: tungunnar bröttu fjöll.
Ég veit þau finnast aldrei. Engum mönnum
þau orð ég flyt sem geymi huga minn:
þágu frá aldinkjöti sætleik sinn
og særðu herzlu og styrk úr úlfsins tönnum.6
Mál og mannleg hugsun eru því flókin
fyrirbæri því að til hugsun án orða - og
unnt er að tjá hug sinn, hugsun og hug-
myndir, með öðru en orðum. Það sem aft-
ur á móti unnt er að tjá með orðum er
hægt að segja á skýran og skilmerkilegan
hátt. Það sem ekki verður sagt með orðum
er aftur á móti ógerningur um að tala.
Um það verðum við að þegja, svo notuð
séu orð austurríska heimspekingsins
Wittgenstein (1889-1951).’
I eftirfarandi grein er ljallað um stöðu
íslenskrar tungu á 50 ára afmæli lýðveldis-
ins og reynt að svara þeirri spurningu
hvernig þetta fornlega mál hefur gegnir
hlutverki sínu sem félagslegt tjáningar-
TÖLVUKYNSLÓÐIN talar stundum mál sem jafnvel aldamótakynslóðin ætti
erfitt með að skilja. En þarna er einmitt dæmi um fijóa og góða orðmynd-
un. Um leið og fólk tileinkar sér þessa nýju tækni, notar það íslensk, gagnsæ
orð, sem hafa strax náð fullri fótfestu.
tæki í fámennu samfélagi í sem um aldar-
aðir einkenndist af stöðnun en hefur á
nokkrum mannsöldrum tekið algerum
breytingum á mótum nýrrar aldar.
SÉRSTAÐA ÍSLANDS OG
ÍSLENSKRAR TUNGU
íslensk þjóð hafði lengi sérstöðu meðal
þjóða Evrópu vegna fámennis og einangr-
unar og vegna þeirrar tilraunar, sem hún
hefur gert, til að vera frjáls og fullvalda
þjóð í eigin landi. Engin svo fámenn þjóð
hafði gert slíka tilraun þegar landið öðlað-
ist fullveldi árið 1918 og ekkert af stofn-
ríkjum Sameinuðu þjóðanna var jafn fá-
mennt og Islendingar, þótt nú séu fjöl-
mörg aðildarríki samtakanna mun fámenn-
ari. Engin önnur þjóð í Evrópu þekkir
heldur upphaf sitt með þeim hætti sem
íslendingar gera. Saga annarra þjóða
hverfur í rökkurmóðu frásagnarlausrar
fortíðar. íslensk tunga hefur einnig sér-
stöðu meðal Evrópumála vegna sérstakrar
þróunar og vegna þeirra bókmennta sem
á málinu hafa verið skrifaðar. Talað hefur
verið um samhengið í íslenskum bók-
menntum8 af því að hvert mannsbarn get-
ur lesið íslenskar bókmenntirnar frá eddu-
kvæðum og Agli til Fríðu Á. Sigurðardótt-
ur og Vigdísar Grímsdóttur. I reynd er
það fremur samhengið í íslensku máli sem
veldur því að unnt er lesa bókmenntir frá
öllum tímabilum í sögu þjóðarinnar. ís-
lensk tunga hefur nefnilega breyst minna
en tungur annarra Evrópuþjóða og það
er þessi forna tunga sem veitt hefur þjóð-
inni styrk í baráttu við erlenda áþján og
kröpp kjör og gert bókmenntir hennar að
almenningseign.
Einhæf Menning
Hins vegar má færa fyrir því rök að
saga þjóðarinnar og bókmenntir hennar
hafi gert menningu hennar einhæfari: bók-
menntirnar og tungan hafi á stundum
íþyngt þjóðinni. Lengi var einblínt á liðna
tíð, eins og títt er um fátækar og umkomu-
litlar þjóðir. Vegna bókmenntanna hafa
aðrir þættir menningarinnar verið van-
ræktir. Ritað mál hefur verið í hávegum
haft en daglegt mál legið í láginni og
minni rækt lögð við talmál og munlega
frásögn en ritað m'ál. Hefur því verið hald-
ið fram að hluti íslendinga þjáist af mál-
ótta, ótta við að tjá hug sinn á opinberum
vettvangi.9 Fornlegt mál hefur líka lengi
verið notað við hátíðleg tækifæri og í ljóð-
um og sögum og ræðum manna. Hefur
þá mátt heyra óm af máli íslendingasagna
og Sturlungaaldar.
Frá fyrstu tíð var sagnaskemmtun
sterkur þáttur í lífi íslendinga10 og fágun
bundins máls var íþrótt þar sem menn
öguðu mál sitt við stuðlanna þrískiptu
grein." Skáld voru ókrýndir þjóðhöfðingj-
ar, kjörnir af alþýðu manna, og tækifæris-
kveðskapur, lausavísan eða ferskeytlan,
um aldaraðir hluti af daglegu lífi fólks og
hafa hagyrðingar notið virðingar umfram
aðra menn.
Undarleg er íslenzk þjóð!
Allt sem hefur lifað,
hugsun sína oghag, íljóð
hefur hún sett og skrifað.'2
Áhugi almennings á málinu er einnig
einstakur. Þegar útlendingar, sem læra
vildu málið, komu til landsins voru þeir