Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 13

Lesbók Morgunblaðsins - 21.12.1994, Blaðsíða 13
kartöflurækt á íslandi, því uppskeruna ásamt nýju útsæði frá Danmörku setti klerkur niður sumarið eftir og hlaut nú dágóðan afrakstur erfíðis síns. Kapp hans og áhugi á ræktuninni var annálaður, og ekki síður þær tilraunir sem hann gerði um hvernig best mætti auka uppskeruna. Hann lét sér heldur ekki nægja að hvetja söfnuðinn til að ganga á Guðs vegum, en ýtti að þeim mikilvægi ræktunarstarfsins af dæmafárri eljusemi. Til marks um þetta má taka frásögn sam- tímamanns frá árinu 1763, en þar segir: „Síra Björn í Sauðlauksdal hefur af mikilli alúð haldið áfram ræktun hinna rauðujarðepla, erhann fékk fyrir nokkrum árum, og nú hefur hann fengið annað af- brigði jarðepla, hvít að lit, er hann nefnir jarðperur. Hefur hann gert ýmsar tilraun- ir til að leiða íljós, í hvaðajarðvegijarðepl- in vaxa best. Hann hefur sáð þeim ískelja- sand ... og blandað sandinn með rofmold úr húsveggjum í stað fijómoldarinnar og hann hefur reynt að bæta þessa blöndu með því að setja í hana leðju úr keldum eða mýrarjarðvegi ... Síra Björn hefur gert sér mikið far um að kenna öðrum ræktun jarðepianna ..." Garðurinn Ranglátur Auk kartöflugarðsins lét séra Björn lét gera 3 allstóra matjurtargarða, og rækt- aði þar furðu ijölbreytt úrval káltegunda, sem mörgum þótti í upphafi kynleg iðja. Smám saman tóku æ fleiri upp háttu Björns: „í þennan tíma gjörðist hljóðbær garðyrkja, aldinrækt og önnur búnaðar- störf í Sauðlauksdal, með þar af fljótandi gagni og góða, að margir tóku að feta í fótspor þess sæla manns, bæði innanhé- raðsmenn og fieiri landar vorir...“ segir í samtíðartexta. Eins og títt er um frumkvöðla mætti séra Björn tortryggni í upphafi tilrauna- starfsins; kartöflur hans og kálgresi þóttu ekki boðlegur matur hjúum, fremur en grasið af túnum. Með áróðri og upplýsingu náði þó prestur smám saman að yfirvinna fordóma alþýðunnar gegn hollustu útlends káls, en hægt gekk það í fyrstu. „Ætíð er hér heldur en ekki að aukast kálátið hjá bændum...", skrifar þó Eggert Ólafs- son vini sínum Sveini Pálssyni, landlækni, árinu fyrr en hann hverfur í Breiðafjörð. Þessar hógværu fregnir af hægu gengi grænfóðurs á Rauðasandi bera þess trauðla vott, að nýjungar úr Sauðlauksdal hafi í upphafi fagnað mikilli vild hjá bænd- um. Undan því sama kvartar annar samtíð- armaður, sem vildi fylgja fordæminu frá Sauðlauksdal: „En æ! Því miður! Kálgörð- um fjölgar þó lítið. Hjúin viija ei heidur framar þekkja kál fyrir mat en fóðurgras í túni og úthaga ... kveða illa að káli og kalla óæti.“ Ekki báru heldur allar ræktunartilraun- ir hans jafn ríkulegan ávöxt. Kornræktin, sem séra Björn batt miklar vonir við, mis- tókst algerlega. Sáning hans á byggi, sem hann fékk frá Færeyjum, skilaði sömuleið- is engum árangri. Ekki gengu heldur til- raunir hans með tijárækt, enda tegundirn- ar sem hann valdi, þar á meðal plómutré og útlendar víðitegundir, tæpast til þess fallnar að standast storma og hríðarbylji vestfirskra vetra. Þetta urðu séra Birni mikil vonbrigði, einkum þó afdrif korn- ræktarinnar. Atorka hins unga prests í Sauðlauksdal braust þó út á fleiri sviðum en tilraunum um garðyrkju og markvissri uppbyggingu á húsakosti vestra, Hann gerðist frum- kvöðull um landgræðslu til að veija dalinn gegn sleitulitlu sandfoki, sem öld fram af öld lagði upp úr djúpum Patreksfjarðar, og sístritandi mylla sjávarins muldi úr gríðarmiklum skeljaflákum á botni fjarðar- ins. Við fjúkandi sand með hvítrauða slikju steig presturinn í Rauðasandshreppi langa glímu, enda reyndist hann helsti bölvaldur allra guðsmanna er Sauðlauksdal sátu. Svo rammt kvað að ágengni sandsins, að í bréfi til amtmanns kveður hann jörðina á góðri leið með að verða að sandflagi, og muni hann senn neyðast til að flýja af henni, verði ekki skorður reistar við eyð- ingunni. Ekki varð þó af flótta klerks, og þess i stað lagði hann í harða sókn gegn sandfjúkinu. Hún fólst m.a. í hleðslu girðinga til að skýla túnum klerks, sem hann reyndi jafn- framt eftir megni að rækta upp. Hleðslurn- ar vöktu aðdáun og spurðust víða. Honum þótti kostnaðurinn við varnirnar ærinn, og í bréfi til amtmanns frá 1763 kveðst hann veija tíu ríkisdölum, eða um fjórðungi tekna sinna, til að beijast gegn eyðingu HÖKULL séra Björns í Sauðlauksdal ernú varðveittur á Þjóðminjasafninu. LjósmaÞjóðminjasafnið. INNAN úr kirkjunni íSauðlauksdal. Efst og til hægri. Ljósm.: Helga Jónasdóttir, Tálknafirði. jarðarinnar og dugi þó hvergi. Engan bein- an fjárhagslegan styrk fékk hann samt upp í þennan herkostnað. Hann dó þó ekki ráðalaus, heldur útvegaði sér skipun frá landstjórninni, þar sem sóknarmenn hans voru skyldaðir til að hlaða garð til að veija túnin í Sauðlauksdal. Söfnuðinum þótti að sönnu vænt um þjón Drottins, en taldi tíma sínum og kröftum betur varið til þarfari iðju en safna gijóti í garða guðsmannsins samkvæmt konunglegri befalíngu. Skylduvinna bænda við hleðslu garðsins varð því lítið efni til vinsælda í sveitinni og garðurinn gekk síðan undir nafninu „Ranglátur. “ Ummerki garðsins sjást enn, sem minnisvarði um eitt fyrsta landgræðsluátak í sögu þjóðarinnar. ÓSTILLANDI FJANDI Sókn klerks gegn sandinum fólst einnig í tilraunum til að hefta fokið með því að sá melfræi; nákvæmlega sömu aðferð og beitt er enn í dag. Hér á landi verður séra Björn að teljast frumkvöðull um þessa aðferð til landheimtu, því heimildir finnast ekki um eldri tilraunir. Að sögn hans heppnuðust tilraunirnar með melfræið all- vel. í dag liggur þetta frumkvæði hinsveg- ar í furðu miklu þagnargildi, og ætti þó að nægja sem sögulegur minnisvarði um framtak séra Björns Halldórssonar á sviði jarðyrkju. Skáldæð Islendingsins fann sér ríkulega útrás í séra Birni, og í kvæðaveröldinni leitaði hann sér fróunar þegar efnisheimur- inn gerðist of harður. Eftir mikið fokviðri í febrúar 1763 orti séra Björn Ijóð, sem lýsa vel armæðu hans og angist í stríðinu við eyðingarmátt sandsins. Fyrsta erindið hljóðar svo: Kvæðið endaði svo prestur á þessum orð- um: Sandurinn sætir undrun sandurinn er minn fjandi Séra Björn unni fornöldinni, og taldi þá flest hafa betur farið en á seinni öldum og reyndi því eftir megni að taka upp þá siði fornaldar, sem nýtir voru að hans dómi. Eftir landnám tíðkaðist sums staðar að renna saman lindum og veita um bæi til margvíslegra nota. Þetta tók prestur upp á nýjan leik. Um og við túnið í Sauð- lauksdal runnu lindir, enda kaldavermsl í fjallinu ofan bæjarins. Fyrir bragðið varð túnið sums staðar svo votlent, að hnekkti grasvexti. Smálækina lét hann taka saman í einn straum, sem lá um túnið og með- fram bænum. Lækinn notaði hans sem einskonar örveitu; honum var þannig hag- að að í þurrkatíð mátti veita úr honum á þá hluta túnsins sem hættast var við bruna, og jafnframt nota til vökvunar stærsta matjurtagarðsins. En hugviti prests voru lítil takmörk sett; í lækinn setti hann einn- Sandur mér hingað sendist sandurinn á þann vanda sandurinn sjónir blindar sandurmn blindar landið sandurinn sést hér undir sandur til beggja handa sandurinn sáðverk hindrar sandur er óstillandi LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. DESEMBER 1994 13

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.