Lesbók Morgunblaðsins - 26.02.1994, Blaðsíða 1

M O R G U
B L A Ð S
S tofnuð 19 25
8. tbl. 26. FEBRÚAR 1994 — 69. árg.
Reykjavíkursögur Einars H. Kvaran
Andleg hreyfing í stöðn-
uðum vatnsstígvélabæ
Skáldsögur Einars Hjörleifssonar Kvaran (1859-
1938), þær sem gerast í Reykjavík á fyrstu tveim-
ur áratugum þessarar aldar og mætti nefna
Reykjavíkursögur, Ofurefli, 1908, Gull, 1911,
Sálin vaknar, 1916 og Sambýli, 1918 og að auki
í þeim Reykjavíkursögum
Einars H. Kvaran sem hér
verður sérstaklega fjallað
um, Ofurefli og Gulli,
takast á tvö gjörólík og
ósættanleg lífsviðhorf.
Eftir JÓN ÖZUR
SNORRASON
eitt leikrit, Syndir annarra, 1915, eiga það
sameiginlegt að boða tiltölulega einfalda og
kristilega hugmyndafræði um syndaaflausn og
samábyrgð manna. Menn eru annaðhvort
neyddir til að horfast í augu við eigin misgjörð-
ir og veikleika eða hvattir til að fyrirgefa synd-
ir annarra. ÞarGr allra eru þær sömu og felast
í því að veita öðrum fyrirgefningu eða verða
fyrirgefið.
Þó verkunum sé valinn staður í Reykjavík
geta þau vart talist breið samfélagslýsing eða
nærmynd af bæjarlífi í upphafi þessarar ald-
ar. Þvert á móti virðist sem umhverfið leiki
nánast aukahlutverk í frásögninni, baksvið
sagnanna er tiltölulega óljóst, þær iða ekki af
neinu lífi heldur er líkast sem þær gerist á
mjög afmörkuðu og illa upplýstu sviði. í rit-
dómi sem Arni Pálsson skrifaði í tímaritið
Skírni árið 1914 um verk Jóns Trausta segir
að honum hafi „tekist það, sem engu íslenzku
skáldi hefur heppnazt, að lýsa heilu byggð-
arlagi svo, að lesandinn þykist þekkja þar
nálega hvern mann og hverja bæjarieið. Það
hefur hann gert í Heiðarbýlissögunum. Einar
Hjörleifsson hefur í sögunum Ofurefli og Gulli
reynt að gera ámóta lýsingu af Reykjavík, en
í þeim bókum kannast maður tæpast við einn
einasta götuspotta í Reykjavík, þó að þær
bækur hafi margt til síns ágætis."1 í grein um
Einar í Andvara frá árinu 1960 vitnar Stein-
grímur J. Þorsteinsson til þessara orða Árna
og segir „að í þeim sögum sem þar er að vik-
ið, hefur Einar ekki aðallega ætlað sér að lýsa
Reykjavík þótt þar veldi hann sögunum stað.
[—] Einari tekst oft bezt að lýsa hinu ytra
með þvi að greina áhrif þess á mennina — eða
með því að líkja því við eitthvað innra.“2
I þeim Reykjavíkursögum Einars, sem hér
verður sérstaklega fjallað um, Ofurefli og
Gulli, takast á tvö gjörólík og ósættanleg líf-
sviðhorf. Annarsvegar er um að ræða kristi-
legt viðhorf samhjálpar og fyrirgefningar en
hinsvegar veraldlegt viðhorf einstaklings-
hyggju sem elur á gróðafíkn og spillingu. í
upphafi Ofureflis á hið kristilega viðhorf undir
högg að sækja. Það er borið uppi af ungum
guðfræðingi sem kemur til Reykjavíkur ein-
hvers staðar að utan. Myrkur og rigning um-
lykur höfuðstaðinn og í lífi íbúanna ríkir til-
breytingarleysi og alger stöðnun. Göturnar eru
forugar og aðeins mönnum í stígvélum er stætt
úti. Inn í þetta samfélag kemur ungur en stíg-
vélalaus prestur með hlutverk í farteskinu.
Myndin sem dregin er upp lýsir ákveðnu sam-
félagsástandi en er um leið, á táknrænan hátt,
lýsing á ákveðnu sálarástandi:
— Hér verður maður að venja sig við að
ganga í vatnstígvélum, karl minn, sagði
Þorbjöm. Þetta er vatnstígvélabær. Bezt
að vera vatnstígvélaður bæði til sálar og lík-
ama.3
í Ofurefli er samfélagið í eiginlegum skiln-
ingi þjóðkirkja. í mörgum skáldverkum Einars
sameinast stjórnun samfélagsins og trúin á
Jesú Krist. Þannig er samfélagið söfnuður þar
sem kristilegur hugsunarháttur ræður ríkjum
eða öllu heldur er samfélaginu stjómað í krafti
guðslaga og í gegnum söfnuð hans. Guðslög
og lög manna ciga að falla saman og verða eitt
í stjórnuninni á einstaklingi og samfélagi.
Þannig næst fram jafnvægi. Menn öðlast ró
og læknast og fullkomið samræmi ríkir milli
manns og umhverfis. Ekki er þö;-f að leita
skýringa út fyrir hinn kristilega hugmynda-
ramma. Allt rúmast innan hans: hið góða og
geðþekka og, það sem ef til vill skiptir meira
máli, hið illa og siðspillta, þvi það á sér einnig
trúarlegar forsendur. Það er fólgið í þeim veik-
leika mannsins að falla í fi-eistni og þeim mögu-
leika hans að tapa eigin dómgreind sem hann
síðan réttir við með kærleika og réttri breytni.
Grundvöllur hins jákyæða og heilbrigða samfé-
lags er trúin á Jesú Krist og hvernig hann
starfaði sem heil manneskja að samhjálp og
sameiningu manna. I þessu ljósi verður að
skoða líf og starf. einstakra persóna sögunnar
þvi að með einum eða öðrum hætti standa þær
allar fyrir ákveðna lífsskoðun eða lífsstefnu.
Þær eru annaðhvort með eða á móti ríkjandi
hugmyndafræði og styrkur þeirra eða veikleiki
felst í hinni mórölsku afstöðu söguhöfundar.
Þó þær hafi aliar sjálfstætt líf í atburðarás-
inni, að vísu misjafnlega mikið, er hin tákn-
ræna og almenna merking þeirra yfirgnæfandi.
í upphafi Ofureflis kemur hinn ungi séra
Þorvaldur Gunnarsson til Reykjavíkur að taka
við stöðu dómkirkjuprests. Að hans mati fylg-
ir hinu nýja embætti ákveðin lífsbreytni sem
alls ekki er fyrir hendi í höfuðstaðnum. Kristi-
legt siðgæði er horfið, myrkur grúfir yfir höf-
uðstaðnum, þar ríkir óþrifnaður og spilling og
menn hugsa of mikið um eigin hag. Horft er
framhjá eymd og fátækt fólks ef það hentar
þeim sem völdin hafa. Þorvaldur horfir fram-
hjá þessu viðtekna gildismati og boðar samfé-
lagsumbætur sem hann hefur ekkert leyfi til
að framkvæma. Umbætur hans miðast við innri
aðstæður, hann hvetur til samlífis og jafnaðar
og þess að menn afneiti sjálfum sér fyrir heild-
ina. Séra Þorvaldur er í táknlegum skilningi
Kristur endurborinn sem boðar mönnum þá
hugmynd að með eigin breytni geti þeir breytt
samfélaginu. Fullkomið samræmi ríkir milli
orða hans og athafna, milli hins innra og ytra
í fari hans og hegðun.
Ástarsamband Þorvaldar og Ragnhildar,
dóttur yfirdómarans er reist á þessum sömu
hugmyndum. Upphaf sögunnar bendir til þess
að Ragnhildur bíði eftir því að eitthvað nýtt
og óvænt gerist í lífi hennar og þá unrleið í
lífi bæjarbúa enda ber heiti kaflans — Prestur-
inn kemur — það með sér. Presturinn kemur
til Reykjavikur og inn í líf Ragnhildar og þá
hefst sagan. Ragnhiidur virðist öðru fremur
hrífast af eðli Þorvaldar og um leið hrífst
Þorvaldur af sjálfsafneitun Ragnhildar, móður-
legri umhyggju og líkn. Hugur þeirra er h'eill
og ósundraður og þau hugsa og tjá sig sem
einn maður. Utlit þeirra eða glæsileiki ræður
engu og aldrei segja þau beinum orðum hvaða
hug þau bera hvort til annars. Samband þeiiTa
er kynlaust og þögult og ást þeirra lifnar í
gegnum dauðvona bam á sjúkrabeði.
Fulltrúi hins veraldlega viðhorfs í sögunni
er maður kominn af besta aldri, kaupmaður
staðarins og formaður sóknamefndarinnar,
Þorbjörn Ólafsson. Jafnframt þessu er hann
ritstjóri staðarblaðsins og lesandanum verður
það strax ljóst að þar fer maður með mikil
völd. Til að ná fram markmiðum sínum beitir
hann rangindum og mútum og vísvitandi
blekkingum. Sannleikur hans er lygi og góð-
mennska hans býr aðeins á yfirborðinu en
„ Vaðstígvélabærinn“, sögusvið Einars H. Kvaran á fyrstu áratugum aldarinnar. Þessi rúmlega 60 ára vatnslitamynd af Snússu
(Laugavegi 2-4) er eftir Pál MJ. Clemens og gerð eftir minni þegar Páll hafði verið 40 ár í Ameríku.