Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Blaðsíða 1
Stofnuð 1925
L A Ð S
7. tbl. 19. FEBRÚAR 1994 — 69. árg.
Um Hólaskóla hinn forna
Listin að lesa og skrifa barst hingað með kristn-
inni. Áður þekktu menn hér aðeins hið vand-
meðfarna og torræða rúnaletur. Sunnlenskir
kirkjuhöfðingjar héldu einkaskóla sem mikið
orð fór af, og skal einkum minnst kennslu ís-
í dómskólum
miðaldakirkjunnar
tíðkaðist að kenna hinar
sjö frjálsu listir og svo var
í Hólaskóla. Greinin er í
framhaldi af umfjöllun
um menningarsetrið Hóla
íLesbókí janúar.
Eftir GÍSLA JÓNSSON
leifs biskups, sem frábær þótti. Sonur hans
Teitur hélt og skóla frægan í Haukadal og
kenndi með öðrum Ara fróða klerkleg fræði,
og Sæmundur fróði og Eyjólfur sonur hans
héldu skóla í Odda.
Jón Ögmundarson hafði skamman tíma
verið byskup á Hólum, er hann efndi þar
til skólahalds með meiri brag, en fyn- þekktu
menn hérlendis. Verður að ætla að skóli
hans sé hinn fyrsti eiginlegi lærður skóli
eða dómstóll hérlendis, eins og þeir gerðust
í skjóli kaþólsku kirkjunnar á miðöldum,
fyrsti menntaskóli á Islandi. Að sjálfsögðu
var undirstaða alls náms þá sem nú lestur
og skrift. En svo er að sjá sem Jón hafi
ekkert til sparað að reyna í skólahaldi sínu
að halda til jafns við það besta sem hann
hafði kynnst erlendis á ferðum sínum. Til
að stýra skólanum fékk hann austan af
Gautlandi einn hinn besta og snjallasta
klerk, er Gísli hét Finnsson, og gerðist hann
þar með hinn fyrsti skólameistari á íslandi,
eða scholasticus, eins og það var kallað á
latínu. Jón reiddi honum mikið kaup til
ljóslega er gert ráð fyrir að prestur lesi og
ávarpar hann einatt söfnuðinn: góð systkin,
segir hann og er heldur notalegur andi í
þessari kii-kju og orðaval hið fegursta. Óvíða
flóa lindir íslensks máls tærari en í þessari
gömlu bók, og er sá íslenskur rithöfundur,
sem ekki hefur þaullesið hana, litlu betur
undir starf sitt búinn en sá prestur sem enn
á ólesna fjallræðuna."
„Má vel ímynda sér,“ segir Jón, „að ein-
hverjir lestranna á þessari bók hafi staðið
á blöðum þeim sem góður klerkur, meistaii
Gísli, hafði á púltinu eða leiktaranum fyrir
framan sig þá er hann talaði fyrir fólkinu
í Hólakirkju á dögum Jóns helga.“
Meistari Gísli kenndi grammaticam, þ.e.
latneska málfræði.
Þá fékk byskup mann af Frakklandi, eða
eins og segir í sögu hans, einn franzeis,
sæmilegan prestmann, sem þá var mikið
hrós, er Rikini hét, capalín eða kapelán sinn,
og skyldi hann kenna sönglist og versagerð.
Hann diktaði vel og versaði og var svo glögg-
ur í sönglist og minnugur, að hann kunni
utan bókar allan söng á tólf mánuðum, bæði
í dagtíðum og óttusöngum, með öruggri
tónasetning og hljóðagrein, og skal nú til
gamans taka orðrétt úr sögu Jóns, yngri
gerðinni:
„Því réðust margra góðra manna börn
undir hönd þessum tveim meisturum, sumir
að nema latínu, en aðrir söng eða hvort
tveggja, kostgæfandi hver eftir sínu næmi
að fylla vandlaupa síns hjarta af þeim molum
viskubrauðs, er þeirra kennifeður bnitu
þeim til andligrar fæðu, af hverjum vér
sáum blómberanlegan akur guðlegrar mis-
kunnar með fögrum ilm víða upp runninn.
Við þessum tók Rikini prestur öllum með
fagnaði og blíðu heilags Jóhanness og elsk-
aði sem einkasonu, nærði og fóstraði undir
sinni forsjá og gæslu, varðveitandi þá undir
sínum vængjum sem fugl sína unga. Hér
mátti sjá um öll hús byskupsdómsins mikla
iðn og athöfn, sumir lásu heilagar ritning-
ar, sumir rituðu, sumir sungu, sumir námu,
sumir kenndu. Engi var öfund þeiira í mill-
um eða sundurþykkni, engi ágangur eða
þrætni, hver vildi annan sér mefri háttar.
Hlýðni hélt þar hver við annan, og þegar
signum var til tíða gert, skunduðu allir þeg-
ar úr sínum smákofum til kirkjunnar, sæt-
lega seim, sem þrifíð býflygi til býstokks
heilagrar kirkju með sér berandi, hvert
þeir höfðu saman borið úr lystulegum vín-
kjallara heilagra ritninga. Meður tíða upp-
hafning hófst í kirkjunni fagurleg samhljóð-
an söngsins í kórnum, og hófust sætleg hljóð
raddanna. Enginn fór þar með lausung eða
margmælgi. Hinir eldri menn og meiri hátt-
ar voru með staðfesti og athuga, en ungir
menn haldnir og siðaðir undfr stjórn hinna
eldri manna, og algerðu svo hvorir tveggju
faguriega sitt embætti, og skein með því-
líkri birtu yfirlit heilagrar kristni undir þess-
um heilaga byskupi.“
Hinar Sjö Frjálsu
LISTIR
I dómskólum miðaldakirkjunnar var títt
að kenna hinar svokölluðu sjö frjálsu listir,
hvors tveggja, að kenna prestlingum og
veita uppihald heilagri kristni með sjálfum
honum.
Svo er frá Gísla þessum sagt, er hann
predikaði fyrir fólkinu, að þá lét hann jafn-
an liggja bók fýrir sér og tók þar af slíkt
er hann talaði, og gjörði hann þetta mest
af forsjá og lítillæti, að þar sem hann var
ungur að aldri, þótti þeim meira um vert,
er til hlýddu, að þeir sæi það, að hann tók
sínar kenningar af helgum bókum, en eigi
af einu saman brjóstmegni sínu og hugviti.
En mikil gifta fylgdi kenningum hans. „Þær
voru linar og léttbærar öllum góðum mönn-
um; vitrum mönnum þóttu þær skaplegar
og skemmtilegar, en vondum mönnum varð
að þeim ótti mildll og sönn hirting, enda
tóku þeir gjama mikla skipan og góða um
sitt ráð.“
Grammaticam
Og Hómilíur
I Stokkhólmi er varðveitt íslensk skinn-
bók mjög fom að stafsetningu, beygingum
og orðfæri. Hún er kölluð Hómilíubók og
hefur að geyma guðsorð, og hef ég síðan
orðrétt eftfr Jóni Helgasyni prófessor:
„Sumt bætir, en mest kveður að lestmm á
mismunandi helgidögum kirkjuársins; aug-
„Sumir lásu
heilagar ritningar,
sumirrituðu,
sumir sungu,
sumir námu,
sumirkenndu.
Eigi var öfund
þeirra ímillum eða
sundurþykkni,
engiágangureða
þrætni, hver
vildi annan
sér meiri háttar.“
Mynd: Búi
Kristjánsson.