Lesbók Morgunblaðsins - 12.10.1991, Blaðsíða 2
Freysdýrkun í fornsögum
Gaf Frey vin sínum
hestinn hálfan
Laxdælu er merkileg frásögn af Auði á Hóli sem
reynir að hefna sín á Þórði Ingunnarsyni bónda
sínum eftir að hann hefur látið hana eina og er
raiinar farinn að deila beð og blíðu með annarri
konu. En tilræði Auðar mistekst, enda hefur hún
Eðlilegast er að gera því
skóna, að Sigurður
Fáfnisbani hafi dýrkað
Frey, enda hlýtur helsta
afrek hans að hafa verið
mjög að skapi þeirra
fégjafa, feðganna Freys
og Njarðar, sem studdu
að auðsæld manna.
- Síðari hluti
Eftir HERMANN
PÁLSSON
engan styrk af seiði eins og Þorgrímur forð-
um. Hún fær sér smalamann til fylgdar,
ríður allt undir túngarð að Laugum og geng-
ur ein heim að bæ.
Auður gekk að dyrum og var opin hurð.
Hún gekk til efdhúss og að lokrekkju
þeirri er Þórður lá í og svaf. Var hurðin
fallin aftur, en eigi lokan fyrir. Hún
gekk í lokrekkjuna, en Þórður svaf og
horfði í loft upp. Þá vakti Auður Þórð,
en hann snerist á hliðina er hann sá að
maður var kominn. Hún brá þá saxi og
lagði að Þórði og veitti honum áverka
mikla og kom á höndina hægri. Varð
hann sár á báðum geirvörtum. Svo lagði
hún til fast að saxið nam í beðinum
staðar. Síðan gekk Auður brott og til
hests og hljóp á bak og reið heim eftir
það.
Eins og frásögnin ber með sér þá er aug-
ljós skýring á glapleik Auðar: Hún leggur
að manni sem liggur á hliðinni, og því læt-
ur hann undan við lagið og hlýtur þó mikil
sár; en ef hann hefði legið á bakinu eins
og þeir Vésteinn, Þorgrímur (L), Helgi Ás-
bjarnarson og Sigurður Fáfnisbani, þá hefði
saxið ekki numið staðar í beðinum fyrr en
það hafði farið í gegnum Þórð Ingunnarson.
Auður kunni ekki lá list til hlítar að vega
mann í hvílu sinni, enda fer svo að magnað-
ir seiðmenn sem voru ekki síður fjölkunnug-
ir en Þorgrímur nef réðu niðurlögum hans.
En það er nú önnur saga.
III. Freys Vinur
Óhugnanlegt hefur það jafnan þótt í
slíkum harmsögum að eiginkona hins vegna
hvílir við hlið á honum þegar bana hans ber
að höndum. I Sigurðarkviðu skömmu leikur
allt í yndi þegar konan sofnar en síðan vakn-
ar hún við verri draum en orðum megi lýsa:
Sofnuð var Guðrún
í sæingu
sorgalaus
hjá Sigurði.
En hún vaknaði
vilja firrð
er hún Freys vinar
flaut í blóði.
Völsunga saga færir þetta til óbundins
máls og orðar atvikin með svofelldu móti:
Guðrún var sofnuð í faðmi Sigurðar,
en vaknaði við óumræðilegan harm
er hún flaut í hans blóði.
Fræðimönnum hefur löngum þótt mikið
til þess koma hve vel þessi lýsing kemur
heim við Þordísi á Sæbóli. Eins og Guðrún
Gjúkadóttir verður hún skyndilega ekkja
eftir „vin Freys” og flýtur nú í dreyra hans,
þótt höfundi Gísla sögu þyki að vísu engin
nauðsyn að geta um blóðstrauminn eða
nefna harm hennar í bili, enda hefur hún
rænu á að vara veislugesti við: „Vaki menn
í skálanum! Veginn er Þorgrímur bóndi
minn.” I Droplaugarsona sögu er Þórdísar
toddu að engu getið eftir að hún sofnar um
nóttina í feigum faðmi bónda síns, enda er
það Helgi sjálfur sem kallar til félaga sinna
rétt í því bili að hann fær banasárið: „Vaki
sveinar í seti, maður vegur að mér.”
Engar heimildir eru til skýringar á viður-
kenningu Sigurðar Fáfnisbana Freys vinur,
og er þó ástæðulaust að gera sér neitt ang-
ur af slíku. Eðlilegast er að gera því skóna
að hann hafi dýrkað Frey, enda hlýtur helsta
afrek hans að hafa verið mjög að skapi
þeirra fégjafa, feðganna Freys og Njarðar,
sem studdu að auðsæld manna; með því að
leggja Fáfni að velli og eignast gnótt gulls
verður Sigurður ekki einungis stórauðugur,
heldur má einnig segja að hann hafi tortímt
dreka sem var óvinur árs og friðar. Nú
benda líkur í þá átt að aðrir garpar sem
biðu sams konar aldurtila hafi haft átrúnað
á hinu skíra goði. Um Þorgrím Ereysgoða
leikur enginn vafi, eins og þegar hefur kom-
ið í ljós, og þó skal nefna aðrar ábendingar
um Freysdýrkun hans. Þorgrímur er heygð-
ur að fomum sið:
Það gerðist til tiðinda að snæ festi eigi
utan sunnan á hauginum og eigi fraus
þar, og gátu menn þess til að hann
mundi vera svo þekkur Frey að Freyr
mundi ei vilja að frysti á milli þeirra.
Um veturinn eru menn að knattleikum á
ísnum rétt hjá hauginum. Þá sest Gísli niður.
og horfir á hauginn Þorgríms, og var
snær á landi annars staðar; en útsuður
á hauginum, þar var snjólaust og þítt
sem sumarsdag.
Þessi lýsing minnir á Árhaug í Ketils
sögu hængs. Nafnið sjálft bendir til ársæld-
ar og Freysdýrkunar, enda hermir sagan
svo frá að víkinga konungur sem hét Fram-
ar og aðrir landsmenn blótuðu hauginn til
árs. „Þar festi eigi snjó á.”
Um tengsl Helga Asbjarnarsonar við Frey
er þess helst að minnast að afi hans var
Hrafnkell Ereysgoði, sem „efldi blót mikil.
Hrafnkell lét gera hof mikið. Hrafnkell elsk-
aði ei annað goð meir en Frey og honum
gaf hann alla hina bestu gripi sína hálfa
við sig. [...] Hrafnkell átti þann einn grip
í eigu sinni er honum þótti betri en annar.
Það var hestur, bleikálóttur að lit, er hann
kallaði Freyfaxa. Hann gaf Frey vin sínum
þennan hest Lálfan. Á þessum hesti hafði
hann svo mikla elsku að hann strengdi þess
heit að hann skyldi þeim manni að bana
verða en þeim hesti riði án hans vilja.”
Þótt Hrafnkell týndi trú sinni síðar og teldi
„það hégóma að trúa á goð og segðist það-
an af aldrei skyldu á þau trúa og það efndi
hann síðan að blótaði aldrei,” þá er sú saga
skáldskapur að verulegu leyti. Allt um það
er ástæðulaust að efast um Freysdýrkun
Hrafnkels, jafnvel þótt höfundur sögunnar
fari með þann átrúnað að vild sinni.
Sá Jökull Ingimundarson sem gerist
stigamaður og lætur líf sitt fyrir spjótslagi
Þorsteins mun að öllum líkum hafa verið
Freysdýrkandi, ef nokkuð er hæft í frásögn
Vatnsdælu. Í fyrsta lagi var mikið um átrún-
að á Frey I átthögum hans á Gautlandi, og
í öðru lagi bendir nafnið /ngvmundur til
Freys, rétt eins og önnur nöfn sem eru sam-
sett með forliðnum Ing(i)-; svipuðu máli
gegnir vitaskuld um móðurnafn Þórðar Ing-
unnarsonar sem verður fyrir tilræði konu
sinnar. Og í þriðja lagi sýnir Vatnsdæla að
systursonur hans, Ingimundur gamli var
Freysdýrkandi.
IV. UXAGJÖF
Eftir að Þorgrímur Freysgoði er allur og
jarðneskar leifar hans lagðar í haug, er
erfí drukkið eftir hann heima á Sæbóli, og
þá gefur Börkur mörgum manni góðar gjaf-
ir.
Hann kaupir og við Þorgrím nef að hann
magni seið svo að þeim manni verði
ekki að björg er Þogrím hefir vegið og
megi hann hvergi ró eiga á landi. Börk-
ur keypti að honum uxa níu vetra göml-
um, og síðan gerði Þorgrímur sér seið-
hjall að þeim sið er þá var títt, og lagði
hann á það alla stund og kraft.
Glöggum lesanda koma slík kaup síst á
óvart, og liggja ýmsar ástæður til þess. í
fyrsta lagi rifjast það upp að heitið Freyr
er ekki einungis nafn á því goði sem
Þorgrímur dýrkaði heldur einnig eitt af þeim
uxaheitum sem bregður fyrir í fornum kveð-
skap. Og enn minnir örlæti Barkar á rífleg-
ar gjafir sem aðrir láta Frey sjálfum í té
og ætlast um leið til launa fyrir.
I Glúmu hagar svo til að tvíbýlt er á
Þverá; á öðrum hluta búa þau mæðgin
Glúmur og móðir hans, og á hinum þeir
feðgar Þorkell og Sigmundur. „En þau
gæði fylgdu mest Þverárlandi, það var akur
er kallaður var Vitaðsgjafí, því að hann
varð aldregi ófrær. En honum hafði svo
skipt verið með landinu að sitt sumar höfðu
hvorir.” Þeim feðgum tekst að ná akrinum
undir sig með brögðum, og í hefndar skyni
vegur Glúmur Sigmund þar á hinum fijóva
akri Freys, þröngvar Þorkatli til að láta af
hendi sinn hluta af Þverárlandi og flæmir
hann burtu. Einsætt er að báðir eru Freys-
dýrkendur enda stóð hof Freys þar rétt
handan við ána.
Og áður Þorkell fór á brott frá Þverá,
þá gekk hann til hofs Freys og leiddi
þangað uxa gamlan og mælti svo:
„Freyr,” sagði hann. „er lengi hefir full-
trúi minn verið og margar gjafir að mér
þegið og vel launað, nú gef eg þér uxa
þenna til þess að Glúmur fari eigi
ónauðgari af Þverárlandi en eg fer nú.
Og láttu sjá nökkurar jartegnir hvort
þú þiggur eða eigi.” En uxhnum brá svo
við að hann kvað við og fell niður dauð-
ur, og þótti Þorkatli vel hafa við látið
og var nú hughægra er honum þótti sem
þegið myndi heitið.
Eins og vænta mátti, þá kemur um síðir
að þeirri stundu að Freyr launar uxagjöfina:
En áður Glúmur riði heiman dreymdi
hann að margir menn værí komnir þar
til Þverár að hitta Frey, og þóttist hann
sjá margt manna á eyrunum við ána,
en Freyr sat á stóli. Hann þóttist spyrja
hverir þar væri komnir. Þeir svara:
„Þetta eru frændur þínir framliðnir, og
biðjum vér nú Frey að þú sért eigi á
brott fsérður af Þverárlandi, og tjóar
ekki, og sverar Freyr stutt og reiðulega
og minnist nú á uxagjöf Þorkels hins
háva.” Hann vaknaði og lést Glúmur
verr vera við Frey alla tíma síðan.
Eftir að Oddur sindri hrekst að heiman
reisir Helgi Ásbjarnarson bú þar á Oddsstöð-
um. Brandkrossa þætti farast orð á þessa
lund:
En er Oddur bjó sína ferð í braut, þá lét
hann höggva graðung og sjóða. En hinn
fyrsta fardag og þá er Oddur var á brott
búinn, lætur hann borð setja með endi-
löngum sætum, og var þetta allt grað-
ungsslátur á borð borið. Gekk þá Oddur
þar að svo talandi: „Hér er nú vandlega
borð búið og svo sem hinum kærstum
vinum vorum. Þessa veislu gef eg alla
Frey, að hann láti eigi þann sem minna
harmi brott fara af Oddsstöðum er i
minn stað kemur en eg fer nú.”
Þess er ekki getið með hveijum atburð
Helgi hrökklaðist frá Oddsstöðum, og þó
munu flestir treysta Frey til að bregðast
vel við beiðni Odds, ekki síðpr en honum
fórst Þorkel háva. Nú mætti skjóta hér að
athugasemd um Hrafnkels sögu. Eins og
Víga-Glúmur þá hrökklast Hrafnkell frá
eignarjörð sinni, en honum auðnast þó að
ná henni aftur og hrekja þann í burtu sem
flæmdi hann þaðan. En jafnvel þótt Hrafn-
kell sé Freysdýrkandi, þá bólar hvergi á
þeirri hugmynd að Freyr eigi neinn þátt í
slíkum hrakningum, enda treysti höfundur
hennar meir á mannþekkingu sína en á forn
minni um mátt goða.
Höfundur er fyrrum prófessor við Edinborgar-
háskóla.