Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.1989, Blaðsíða 2

E R L E N D {A R
3 > *E K U R
M u R S ■ ■ o G U S K w A K L 1 S T A R
GUÐBRANDUR SIGLAUGSSON
tók saman
MARGARET DRABBLE:
THE RADIANT WAY.
Pengnin Books
Þær kynsystur Liz, Al-
ix og Esther hafa verið
vinkonur frá því á
sjötta áratugnum. Þær
eru allar háskóla-
gengnar og vegnar
efnahagslega vel. Þær
hittast um áramót og
hefst þar með skýrslan
af þeim næstu árin á eftir. Það bíða þeirra
sorg og ótti, ástir og vonir, sigrar og ósigrar.
Margaret Drabble segir sögu þeirra af
smekkvísi og kunnáttu eins og henni er lag-
ið. Frú Drabble er titluð og verðlaunaþegi,
talin til hinna ágætustu núlifandi rithöfunda
í Englandi og reynir eftir bestu getu að gera
svo sfem eins og áratug einhver skil á þessum
fiögur hundruð blaðsíðum.
BERNARD SHAW:
CASHEL BYRON’S
PROFESSION.
Penguin Books.
Að sögn hans sjálfs
munaði ekki miklu að
hann yrði frægur
skáldsagnahöfundur
og aldrei hugsaði hann
öðruvísi tii þess en með
hryllingi, Hann hafði
ritað söguna af hnefa-
leikaranum Cashel
Byron en honum til
friðþægingar fann hann ekki ævintýragjaman
útgefanda þá strax en þegar fram í sótti og
hann eldri og reyndari kom sagan út og lyfti
undir frægð hans og frama meðal Englend-
inga. Hann var George Bernard Shaw, einn
af vinsælustu rithöfundum, leikskáldum og
karakterum þessarar aldar á Englandi og
víðar. Hann var jú írskur og afskaplega feim-
inn, framsýnn og sérstakur í öllu sem hann
tók sér fyrir hendur. Hans verður áfram
minnst sem mikilsháttar leikskálds.
Cashel Byron er saga af hinum ástlausa
leikkonusyni sem kýlir stærðfræðikennara
sinn og flýr til Ástralíu, kemur aftur heim
og verður frægur hnefaleikari sem fátt meið-
ir nema ástin.
20 UNDER 30
Best Stories by Am-
erica’s
New Young Writers.
Debra Spark sá um
útgáfuna.
Penguin Books.
I seinni tíð hefur
smásagnagerð gengið
í gegnum einhverja
óáþreifanlega endur-
reisn og sýnisbækur
flotið með í bókaflóðum
eriendis. Til eru söfn
eftir breska, bandaríska, þýska og sjálfsagt
fleiri þjóða höfunda. Er allajafna einhveiju
lofað í tengslum við þessi síðustu áratog aldar-
innar og þá komandi öld.
í þessu bindi njóta ungir bandarískir höf-
undar sín í aðskiljanlegustu sögum sem marg-
ar hveijar eiga allt lof skilið.
RIVKA RICHTERICH
MEHR ALS TAUS-
END SCHRITTE.
rororo Rowohlt.
Ung þýsk stúlka
verður ástfangin. Elsk-
huginn er gyðingur og
sagan gerist á þessum
vorum tímum þannig
að ekki ætti margt að
geta spillt fyrir ástum
þeirra, að minnsta
kosti ekki neinar
mannasetningar af því tagi sem tíðkuðust í
Þýskalandi fyrir rúmri og tæpri hálfri öld.
En raunin er önnur. Enn lifir af fomu hugar-
fari. Faðir hennar hefur sitt að fela, frændi
hennar, afi, amma, allir að því er virðist sem
hafa aldur til að gleyma. Og hún, sem engan
þátt átti í illvirkjum landsmanna hennar, finn-
ur sig knúna til að komast að eigin sögu,
þeim hefðum og fordómum sem enn eru við
iýði meðai manna. Ekki er fjölskylda hennar
ein í því að líta samband hennar og Gregors
hornauga. Af hálfu fjölskyldu hans verður
hún fyrir svipaðri reynslu og meðal ættingj-
anna. Svo hún tekur sig upp og leggur í för,
freistar þess að skilja hefðina og lifa við hana.
Þessi skáldsaga er heldur værðarleg og þung-
lynd, en hún er allt annað en vond. Höfundur
hennar er af eftirstríðskynslóð, nam við há-
skóla í Berlín, og bjó lengi í London og New
York. Hún hefur skrifað smásögur og ort ljóð.
BERNARDSHAW
(MSIIKI. m KOVS
l’KOKKSSION
Willard Fiske hafði
mikið dálæti á ís-
lehdingum og fékk
sérstakan áhuga á
Grímsey. Hann dáði
Grímseyinga fyrir
að þrauka á svo
harðbýlli eyju undir
sjálfum heimskautsbaugnum. Ekki spillti
að þeir voru orðaðir við skák frá fornu fari
og eftir stúdentum í Kaupmannahöfn skráði
hann þjóðsögu sem sýnir skákkunnáttu
þeirra:
Fjórtán ára gamall drengur kom í fylgd
föður síns heim á biskupssetrið á Hólum.
Þetta var fyrsta ferð drengsins til lands og
hann hafði ekki tileinkað sér almenna
mannasiði og sýndi tignarfólki ekki tilhlýði-
lega virðingu. En eitt hafði hann lært og
það var að tefla. Þeir feðgar námu staðar
fyrir framan bisþupssetrið ásamt fleira fólki.
Þegar biskupinn gekk hjá tóku allir ofan
nema strákurinn. Þegar einn viðstaddra
ávítaði hann spurði hann föður sinn hver
þetta væfi.
„Þetta er biskupinn, kjáninn þinn,“ sagði
faðir hans, „æðstur allra prestanna á Is-
landi.“
„Nú já, biskupinn. Teflir hann vel?“ sagði
strákur en bætti svo við, ,jú hann hlýtur
að gera það því presturinn okkar er næst-
besti skákmaðurinn í Grímsey.”
Þessi ummæli bárust til eyrna biskupnum
og hann sendi eftir stráknum og spurði
hann: „Um hvað varst þú að spyija hérna
áðan?“
Drengur svaraði: „Ég spurði bara hvort
þú værir góður í skák því ef þú ert það
Daniel
Willard
Fiske
Fiske og Grímsey
vildi ég gjarnan fá að tefla við þig.“
Nú vildi svo til að biskupinn henti
skemmtan að tafli og þóttist kunna talsvert
fyrir sér í þeirri list. Hann hafði gaman af
þessum frakka strák og mælti svo fyrir að
sótt yrði tafl handa þeim. Þeir tóku nú til
að tefla og vann strákur þijár skákir í röð.
Það þykknaði nokkuð í biskupi við ófarirnar
og hann spurði hvar strákur hefði lært að
tefla.
„Út í Grímsey, hjá föður mínum og öðru
fólki þar,“ svaraði strákur.
„Mér finnst trúlegra,” sagði biskupinn
með þjósti, „að þú hafir lært skákina af
djöflinum og þú hafir ekkert sinnt um bæn-
imar þínar."
„Nú, ef svo er,“ sagði strákur, „ætti ég
að geta unnið þann náunga því ég get unn-
ið prestinn, sem er mjög góður og lítillátur,
en hann getur unnið alla aðra en mig.“
Þegar biskipinn heyrði svar drengsins
komst hann aftur í gott skap og bauð hon-
um að dvelja á Hólum um hríð. Það kom svo
í ljós að drengur var vel gefinn og var hann
þá settur til mennta í stólsskólanum og
gerðist síðar góður klerkur.
Það hefur raúnar einu sinni gerst að
óþekktur skákmaður úr Grímsey hafi slegið
í gegn á skákmóti. Það var á Skákþingi
íslendinga árið 1917 en þá varð Albert Ingv-
arsson í öðru til fjórða sæti af níu keppend-
um, í miðjum hópi bestu skákmanna Islend-
inga þá.
Þegar Fiske tók að kanna málið nánar
kom í ljós að fomar sagnir um skákfærni
Grímseyinga vom orðum auknar eða þá að
skáklistin hafði gleymst þar að mestu um
hríð. Samkvæmt heimildum Ingvars Guð-
mundssonar í Grímsey, föður Alberts, var
skáktafl endurvakið í eynni að forgöngu
séra Jóns Norðmanns sem var prestur þar
árin 1846—49. Jón flutti skákíþróttina með
sér þegar hann kom til kallsins og kenndi
nokkrum mönnum sem aftur kenndu öðrum.
Menn notuðust við heimasmíðuð töfl og
telgdu sér menn úr rekavið en um skák-
bækur var ekki að ræða á þeim tíma.
Séra Jón Norðmann, sem setti mark sitt
á eyjarskeggja með svona sérkennilegum
hætti, var talinn dóttursonur Jóns Þorláks-
sonar skáldprests á Bægisá. Hann var flug-
greindur, snjall námsmaður og lagði stund
á ensku, þýsku, Trönsku og ítölsku ásamt
fommálunum. Hann safnaði þjóðsögum og
lagði stund á þjóðlegan fróðleik, einnig var
hann hagyrðingur góður. Á þessum árum
Eftir JÓN TORFASON
veittist erfiðlega að manna fátækustu
brauðin og vom nýstúdentar á stundum
skyldaðir til að þjóna þeim um hríð gegn
því að fá betri brauð síðar. Af þessum sök-
um fluttist séra Jón út í Grímsey en hann
var ekki nema þijú ár í eynni. Þá fékk
hann Barð í Fljótum og sat þar til dauða-
dags en hann dmkknaði í Flókadalsvatni
árið 1877.
Annar merkur klerkur sem efldi skák-
íþróttina í eynni var séra Matthías Eggerts-
son, bróðursonur Matthíasar Jochumssonar
skálds. Til er sögn um að eitt sinn er séra
Matthíás Eggertsson var á leið til lands úr
eynni, á annan jóladag árið 1895, var sjór-
inn svo sléttur að hann tók upp tafl úr
pússi sínu, lagði á eina þóftuna og tefldi
við einn bátsveijann. Verður víst að segja
að þeir Grímseyingarnir hafa verið sérkenni-
lega búnir í róðurinn.
Matthías komst í samband við Fiske og
varð það með öðm til þess að Fiske sendi
skákborð og taflmenn á hvert heimili í
Grímsey ásamt nokkra af skákbókum og
tímaritum. Einnig átti Fiske þátt í að setja
á stofn bókasafn í eynni og gaf til þess
fjölda bóka. Loks minntist hann Grímsey-
inga í erfðaskrá sinni með því að stofnsetja
öflugan sjóð sem varið skyldi til endurbóta
á húsakynnum eyjarskeggja, til að styrkja
atvinnulífið og til að auka við bókasafnið.
Bestu skákmenn í Grímsey um aldamótin
em taldir Ingvar Guðmundsson og synir
hans, Albert og Eymundur, Sæmundur
Jónatansson og Sigurbjörn sonur hans, Árni
Þorkelsson, Kristján og-Sæmundur Friðriks-
synir en af konum em nefndar Björg Gísla-
dóttir, Steinunn Þorleifsdóttir og Halldóra
Sæmundardóttir. Svo virðist sem um það
leyti sé skákiðkun almenn skemmtun eyjar-
skeggja og helsta dægradvöl á löngum vetr-
ardögum.
Grímseyingar hafa alltaf kunnað að
þakka fyrir sig og sýndu Fiske það eftir-
minnilega. Árið 1905 var fyrst haldinn svo-
nefndur Fiskedagur, þann 11. nóvember á
afmælisdegi hans, og er enn haldinn hátíð-
legur. Þar var Fiske minnst og ort um hann
Ijóð og flutt er einnig unað við margs konar
teiti, leiki og dans.
Þetta erindi er úr kvæði um Fiske eftir
Árna Þorkelsson í Sandvík:
Og meðan ægir aldna skolar strönd
en einkum þar um mannúð skyldi tala
í Grímsey verður tekið tafl í hönd
og taiað um hver list þá vakti af dvala,
og þakkir færðar göfugmenni góðu
er geymdi eins hins smáa í tímans móðu.
Þjóðskáldið, Matthías Jochumsson, yrkir
þakkarljóð fyrir munn Grímseyjar til Fiskes
og birtist það í Norðurlandi árið 1902. Þar
er fyrst lýst einangmn eyjarinnar og að
fáir hafi orðið til að færa henni gjafír þar
til Fiske kom til skjalanna. Síðan segir:
Betur en móðir
þú breytir við mig:
allir jöfrar jarðar
ei jafnast við þig!
Hver mun launum lúka,
minn ljúfvinur dýr?
gæsku þína geldur
sá guð sem í þér býr!
En sögð mun þín saga
og sungin þín fremd,
meðan góðs er getið
og Grímsey er nefnd.
Meðan ég á manntafl
og máta kann hrók
um frægð þína Fiske,
ei fletta þarf bók.
Meðan lifa ljóðin
og listanna safn,
hjala skulu böm mín
þitt hugkæra nafn.
Fiske var einn af fmmkvöðlum skáklistar-
innar í Bandaríkjunum. Hann átti þátt í að
undirstrika fyrsta bandaríska meistaramótið
og tefldi á því en það var annað skákmótið
sem haldið hafði verið í heiminum fram að
því. Þar var teflt með útsláttarfyrirkomu-
lagi og fóra leikar svo að snillingurinn Paul
Morphy sigraði. Næstu ár stýrði Fiske
skáktímaritinu Chess Monthly í nokkur ár,
um hríð í samvinnu við Morphy. Eftir þetta
hætti hann virkri skákmennsku en fylgdist
þó með skákmótum alla ævi.
Fiske fæddist árið 1831 og lagði stund á
margvísleg fræði. Hann fékkst við blaða-
mennsku og fræðistörf og ferðaðist víða.
Til íslands kom hann árið 1879. Hann
kvæntist auðugri konu og eftir lát hennar
notaði hann féð til að kaupa bækur og sinna
fræðistörfum annars vegar en á hinn bóginn
til að styrkja fólk, styðja og gleðja. Nutu
margir Islendingar góðs af örlæti hans og
má segja að fáum standi nær en þeim að
geyma minningu þessa öðlingsmanns. Fiske
andaðist árið 1904.
Höfundur starfar á Þjóðskjalasafninu.
2 •