Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 4

Lesbók Morgunblaðsins - 28.01.1989, Blaðsíða 4
í stríði við rök meðalmennskunnar Askrifstofu forstjóra Norræna Hússins situr Knut 0degárd og hefur gegnt sér á veggnum lýsingu úr handriti af Olafí helga, en sín til hvorrar handar Maríu með hjartað utaná og rússneskan íkon með hinni heilögu Par- Rætt við KNUT 0DEGÁRD í tilefni þess að hann lætur nú af starfi forstjóra Norræna Hússins eftir Qögurra ára tímabil. Eftir GÍSLA SIGURÐSSON askevu. Ef það skyldi ekki duga, þá er inn- an seilingar mikil og vegleg bók, sem hefur meðal annars að geyma dýrlegar yrkingar um heilaga guðsmóður: Lálja Eysteins munks Ásgrímssonar, sem Knut hefur þýtt á norsku. Þetta eru hlutir, sem tengjast áhuga skáldsins á miðöldum og koma ekki beint við embætti hans í Norræna Húsinu. Þeir segja samt sína sögu um manninn og skáldið, sem gegnt hefur forstjórastarfí í Norræna Húsinu undanfarin fjögur ár. Þessu tímabili lýkur nú um mánaðarmótin og þá stendur Knut upp úr stólnum og tek- ur væntanlega Maríu og heilaga Paraskevu með sér ásamt fomlegu harmoníum, sem hann leikur sálmalög á og lætur standa við hlið tölvunnar. Annað verður eftir og vitnar um norrænan menningararf; húsgögnin eft- ir Alvar Aalto og myndir eftir Munch eins og vera ber í slíku musteri norrænnar menn- ingar. En til hvers er þetta hús? Er það útsýnis- gluggi til hinna Norðurlandanna, eða er það „hluti af vamarlínu" gegn „ameríkaniser- ingu poppmenningar" eins og núverandi menntamálaráðherra kemst að orði í bækl- ingi á tvítugsafmæli hússins á fyrra ári? Eftir orðanna hljóðan virðist því vera til einhverskonar æskileg poppmenning, óa- merísk, sem Norræna Húsið á eftir áliti menntamálaráðherrans að standa vörð um. „Ég á bágt með að sjá, að við þurfum að veijast Ameríku og amerískri popp- menningu frekar en öðmm löndum eða því sem til er af ómenningu hvarvetna í heimin- um, einnig á Norðurlöndum", segir Knut 0degárd. „„Ameríkanisering" er tugga, sem sumir nota hugsunarlaust um hvaðeina, sem neikvætt er í menningarlífínu og gildir þá einu hvaðan það er komið. Aðrir nota þetta orð vísvitandi í pólitísku skjmi gegn Banda- ríkjunum. Þegar verst lætur snýst þetta um að notfæra sér fordóma í pólitísku augna- miði. En í bezta lagi - sem einnig er slæmt - er þetta ókurteisi gagnvart nágrönnum okkar í vestri. Á sama hátt er hugtakið popp notað nokkuð gróflega; menn gleyma því oft, að popplist getur haft nýsköpun í för með sér og verið í bezta skilningi nútíma- leg list. Tökum sem dæmi poppiist Andy Warhols; hann tel ég vera meðal framúr- skarandi listamanna á okkar tímum. Ég var svo heppinn að geta komið upp sýningu á myndum hans af Ingrid Bergman 1986, rétt áður en hann féll frá. Listræn gæði tel ég vera grundvallaratriði og hvaða gildi list- in hefur í þeirri siðmenningu og hugmynd- um, sem við búum við hveiju sinni. Warhol-sýningin og sýningar okkar á list utan Norðurlandanna eru í samræmi við hugmyndir mínar um, hvemig norrænt menningarsamstarf eigi að vera. Við megum ekki einangra okkur frá umheiminum, en taka á móti mikilvægum áhrifum allsstaðar að úr veröldinni. Við eigum líka að halda á lofti og kynna veröldinni það bezta úr norr- ænni listsköpun. Við eigum að rækta það bezta frá okkur sjálfum, ástunda menning- arsamskipti og gera Norðurlönd að stærri menningarmarkaði en hvert þessara landa getur orðið eitt sér. En ég vil gjama enda þetta svar mitt við spumingunni um popp-menningu og „ameríkafiiseringu" með því að halda fram, að ísland sé í langtum minni mæli mótað af þessu en hin Norðurlöndin. Kannski er það móðgun við ísland og íslenzka menning- arhefð - til dæmis málræktina - að tala um, að hún sé í hættu gagnvart útlendri lág- menningu". Knut Ödeg&rd hefur sfnar hugmyndir um hlutverk hússins eftir fjögurra ára stjómun. Ég spurði hann að því f upphafi samtals okkar, hvort þessar hugmyndir hefðu breyzt frá því hann tók við starfinu fyrir fjórum árum. Er hann annars sinnis nú, þegar hann lætur öðrum eftir stólinn? „Ég hafði háleitar hugmyndir um það sem ég vildi gera við Norræna Húsið, þegar ég kom hingað fyrir rúmum fjórum árum. Umfram allt vildi ég gera sem mestar list- rænar kröfur til þess efnis sem í boði væri. En ég vildi einnig, að Norræna Húsið yrði virk menningarstofnun, sem ætti frumkvæði í mun ríkari mæli en áður og setti sjálft saman eigin efnisskrá og sýningar í stað þess að taka einungis við því sem aðrir buðu. Að við ættum að koma fram með nýjar hugmyndir, sýna myndlist, heyra í rithöfundum og tónlistarmönnum, sem talizt geta fulltrúar þýðingarmikilla strauma í list- menningu samtímans. Að við ættum að byggja biýr milli Norðurlanda og umheims- ins og draga fram f dagsljósið ýmislegt úr arfí okkar, sem til þessa hafði ekki oft ver- ið sýnt á íslandi. Eg hafði - og hef enn - mikinn metnað vegna hússins, og mér fínnst ég hafa haft árangur sem erfíði. Það skal viðurkennt, að þetta starf hefur tekið af mér langtum stærri toll og verið erfíðara en ég hafði ímyndað mér. Oft var líka örðugt að skapa skilning á þvf sem ég vildi og í því sambandi hef ég orðið fyrir gagnrýni frá fólki úr norræna menningar- samstarfínu. Það talar með lítilsvirðingu um áherzlu mína á „úrval" eða „hámennta- stefnu". Þessi „úrvalsstefna" mfn á að vera fjandsamleg fólkinu. En hvað þá þegar þús- undir manna streyma í Norræna Húsið til að sjá Munch eða til að hlusta á nútíma- skáld lesa upp ljóð? Er þetta fólk þá ekki fólk? Sannleikurinn er því miður sá, að í norr- ænum menningarsamskiptum hefur meðal- mennskan ráðið í of ríkum mæli; allt hefur fengið sama sess fyrir það eitt að vera norr- ænt. En þessu stríði gegn rökum meðalmenns- kunnar og baráttu fyrir gæðum og frum- kvæði, hefði ég aldrei getað staðið í nema hafa mér við hlið hæfa kunnáttumenn. Þeg- ar ég hóf störf hér, hafði Norræna Húsið ekki á sínum snærum neinn list-ráðunaut; það var sem sé gert ráð fyrir því, að for- stjórinn skyldi vera sérfróður um allt frá nútímatónlist, ljóðlist og listsögu til fjár- hagslegrar áætlanagerðar. Með öðrum orð- um; það var lagt af stað með fremur metnað- arlausa stefnu og ekki talin þörf á sérfræð- ingum. En ég fékk dr. Ólaf Kvaran til að taka að sér það veigamikla hlutverk sem listráðgjafí er og hann hefur síðan verið sá sem mest á mæðir, þegar Norræna Húsið stendur að listsýningum með þeim metnaði sem vert er. Samvinna okkar Ólafs um sýn- ingar er meðal þess úr reynslu minni hér, sem eftirminnilegast verður og sá hluti starfsins, sem ég mun líta á með mestum söknuði. Það var sem sagt ekki nákvæmlega á hreinu, hvert hlutverk Norræna Hússins ætti að vera. Samt fylgir þessu starfi reglu- gerð sem ákvarðar rammann utan um starf- semina. Þessi rammi er rúmur og sam- kvæmt þessari reglugerð getur kynningar- hlutverk Norræna Hússins eins verið utan listanna, til dæmis í verzlun og viðskiptum, varðandi atvinnulíf eða iðnframleiðslu. Ivar Eskeland, fyrsti forstjóri Norræna Hússins, markaði þá stefnu, að starfíð skyldi vera aðallega á iistmenningarsviðinu. En honum fannst ekki nóg að fá einhvem vísnasöngv- ara og gítarleikara frá Norðurbotni. Merk- inu skyldi haldið hátt. Fyrir þetta er ég ívari mjög þakklátur og minnist einnig með þakklæti og virðingu annars fyrirrennara míns, Eriks Sanderholm, sem hafði mikinn metnað í þessa veru, en er nú því miður látinn fyrir aldur fram. Þá má spyija: Hversvegna þessa áherZlu á listmenningu? Það er svo margt annað, sem mætti hugsa sér að gera við húsið í nafni norrænnar menningar. Mitt svar er svohljóðandi: Vegna þess að þar birtist and- lit manneskjunnar hvað greinilegast. Listin fjallar nefnilega alltaf um manneskjuna og það mannlega - og þá er ég að tala um list- ina en ekki áróðursgildið. Listin er mesta raunsæismál sem við eigum; hún sýnir okk- ur að milljónimar í hagtölunum og tölvunum eru settar saman af einstaklingum og hver þeirra á sín örlög. Listin leiðir til þess, að maðurinn lifír sem hugsandi, samúðarfull vera. Hve sönn eru þau orð, sem ógnvekj- andi í hreinleika sínum ýta við okkur, að maðurinn lifír ekki af brauði einu saman. Við sjáum það betur en nokkru sinni. í list- inni era fijókom þeirra hugmynda sem við búum við, listin sundrar hugmyndum og list- in skapar nýjar hugmyndir utan um líf okk- ar. Ljóðið gefur manninum vængi. Mestu skiptir þó, að maðurinn sér bróður sinn og systur í öðram manni. Og er það ekki undur undranna, að sú list sem ef til vill er óhlutlægust allra lista - tónlistin- ein- mitt hún titrar hlutlægast í huga mannsins, frá tónskáldi til flytjanda til áheyranda - en þó hljómar hún fyrst til tónskáldsins úr ókunnum stað - með boðskap sinn um að öll eram við eitt. Hvergi er maðurinn svo augljós sem í list- inni og því er listin fullkomnasti sendiboði mannúðar og bræðralags, hvað sem líður þjóðemi. Þetta er sama mannúðarstefna og við fínnum í því sem ég kalla norræna mannúðarstefnu; það sem við getum verið stoltust af á Norðurlöndum er að sjá með- bræður okkar í þeim sem ekki líkjast okkur - það er mannúðarstefna Nansens og Hammarskjölds“. „Svo við minnumst dálítið nánar á stöðu Norðurlanda í listmenningunni: Höfum við verið of hógvær og hlédræg? Við vitum, að Norðurlandabúar hafa skapað stórkostleg listræn verðmæti á öllum sviðum. Við erum að sjálfsögðu sammála um að standa vörð um þennan arf, en þyrftum við ekki í ríkari mæli að skapa eitthvað nýtt, eiga frum- kvæði að nýsköpun. Mér Gnnst það viðhorf ríkjandi bæði hér og annarsstaðar, að þrátt fyrir staðgóða menningu og almenna vel- sæld, séu Norðurlöndin útkjáilki, einhvers- konar Strandasýsla f heiminum og þaðan sé naumast að vænta frumkvæðis í listum. Vantar þessar þjóðir ekki meiri metnað? Er nóg að fylgjast grannt með þvf sem gerist í Ameríku, eða Frakklandi eða Þýzk- alandi? Þegar upp koma nýjar stefnur þar, til dæmis í myndlist, þá erum við Norður- landamenn roknir til og óðar búnir að taka þetta ómelt uppá okkar arma, þótt þessar stefnur eigi sér kannski allt aðrar forsendur og djúpar rætur, þar sem þær spruttu upp, samanber ný-expressjónismann ÍÞýzkalandi um 1980.“ „Það er mikið til í þessu, en hinsvegar er erfítt að kveða upp úrskurð um, hvers- vegna þetta gerist með þessum hætti. Kannski era það smáþjóða-komplexar, ég veit það ekki. Við höfum samt ekki alger- Iega haldið að okkur höndum og má benda á sýninguna Scandinavia Today, sem fór til Bandaríkjanna og Japan og var að ég held til mikils sóma og álitsauka, enda er ég viss um, að við eigum margt til að gefa heiminum. Að sjálfsögðu megum við ekki einangra okkur og láta duga að senda skáld og aðra listamenn milli þessara landa, - en láta af- ganginn af veröldinni eiga sig. Við verðum að opna hurðir og glugga út á við og stuðla að gagnkvæmum samskiptum. Það er eins og það bara gerist, stundum hér og stundum þar, að listrænt frumkvæði á sér stað og enginn veit hversvegna. Enginn veit hvers- 4

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.