Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1988, Blaðsíða 2
H E I M S E K I
Ekkert er svo
stórt að það geri
hið stóra stórt
Ifyrri hluta þessarar greinar, sem
birtist í síðustu Lesbók, hef ég
tæpt á hugmyndum Platóns um
upprifjun og nám. í Faídoni ger-
ir Platón skil nokkrum rökum
fyrir ódauðleika sálarinnar en
einna þekktust þessara rök-
semda eru einmitt uppri^unar-
rökin. í Faídoni er Sókrates látinn eyða
miklu púðri í að ræða jöfnuð hluta og jöfn-
uð sem slíkan. í samræðunni verður snemma
bert að þetta tvennt er engan veginn eitt
og hið sama í hans augum. Hið fyrra, jöftiuð-
ur hluta, er nánast stærðfræðilegt hugtak.
Hlutina, hvort sem þeir eru homgrýtisbjörg
eða steinvölur, súlur eða strik, má mæla
eða vega og ganga þannig úr skugga um
jöfnuð þeirra. Tilsýndar geta hlutimir þó
sýnst einum ójafnir en öðmm jafnir. En
sjálf tilvist þeirra leiðir huga okkar að jöfn-
uði sem slíkum en hann hlýtur vissuiega
að vera annars eðlis, því ekki getur hið jafna
sjálft verið ójafnt né hið ójafna jafnt. Niður-
staðan verður sú að jafnir hlutir hljóti ávallt
að leitast við að ná mynd hins ftillkomna
jöfiiuðar en þeim tekst það þó aldrei til fulln-
ustu. Og Sókrates heldur áfi-am og segir
þessu ekki aðeins svo farið með jöftiuðinn
einan eða ójöfnuðinn „
.. .heldur einnig hið fagra sjálft og hið
góða sjálft og hið réttláta og hið helga
og raunar allt,... sem við mörkum vem-
leikanum sjálfum .. .“3
En af þessu leiðir svo uppriflunarkenning-
una þar sem óhugsandi er að maðurinn eigi
þess nokkum kost í iifandi lífí að kynnast
hinstu rökum tilvemnnar. Hann gerir sér
þó einhveijar grillur um að til sé eitthvað
eins og fegurð, réttlæti og hófsemi. En þess-
ar þokukenndu hugmyndir em ekkert annað
en dauft endurskin þeirrar hreinu vitnesku
er sálin bjó yfír fyrir lfkamsfæðinguna og
rifjast upp fýrir einstaklingunum f jarðlífí
þeirra, að vísu mismunandi vel.
Fáránleiki?
Hugleiðum þetta örlítið nánar. Við fyrstu
sýn virðist þessi hugmynd kannski fáránleg
en þegar dýpra er kafað kemur á daginn
að hún á ótrúlega sterk ítök í okkur flest-
um. Tökum besta og augljósasta dæmið sm
við eigum völ á í þessu sambandi, nefnilega
ástina. Flest myndum við líklega heykjast
á því að setja fram nákvæma skilgreiningu
þessa hugtaks. Okkur blandast þó ekki hug-
ur um það að ástin felur í sér það að tveir
einstaklingar laðast hvor að öðmm, svo
mikið getum við fullyrt. En nú kemur babb
í bátinn, samdrátturinn getur nefnilega ver-
ið af tvennum toga, líkamlegum og/eða
andlegum. Nú leikur það ekki á tveimur
tungum að í langflestum tilvikum sameinast
elskendumir fyrir báða þessa þætti, annars
er vá fyrir dymm. En ósjaldan skýtur þó
skökku við að þegar sumir menn tala um
sanna ást þá eiga þeir við samlíf pars þar
sem holdlega þættinum, kynlífínu, hefur
verið úthýst. Astin er þá í sinni hreinu
mynd andlegt samband tveggja einstakl-
inga, sem holdið og fysnir þess gera ekki
annað en að saurga komi þær þar nærri
(hin platónska ást). Emm við í þessu greini-
lega búin að spenna okkur fyrir vagn Plat-
óns. Líkaminn spillir fyrir einstaklingunum
og því hlýtur sannleiksleit þerra að dragast
á langinn svo lengi sem holdið er ósigrað.
Og er það svo út í hött að halda um hugtök
eins og ást, hófsemi, hugrekki og fleiri slík
að þau skírskoti til einhverra æðri sann-
inda? Hefur það ekki óumdeilanlega merk-
ingu að tala um ástina sem slíka jafnvel
þó við viðurkennum vanmátt okkar til að
segja nákvæmlega hvað ást er? Og hvemig
háttar ekki um okkar kristnu heimsmynd
þar sem hið góða tekst á við hið illa, sem
er að sönnu óskiljanlegt í sköpunarverkinu.
Er ekki hér verið að vísa til einhverra endan-
legra viðmiðana? Einhvers sem á sér sjálf-
stæða tilvist og er til í bókstaflegri merk-
ingu?
(þá væntanlega eitt „eðli“ er gerði alla ein-
staklinga sömu tegundar að því dýri sem
þeir vom). En spumingin er um smíðis-
gripi. Sennilega hafa þeir þó ekki síður en
annað átt sér frummyndir eins og sjá má
ávæning af í Ríkinu.
En rétt eins og hlekkjaðir hellisbúamir
sáu skuggamyndir einar, þá sjáum við ekki
annað en flöktandi og síbreytilega tíbrá
fmmmyndanna. Hlekkir okkar em holdsins
fysnir og skynfæri leiða athyglina að heimi
reynslufyrirbæranna, þess sem dags dag-
lega ber fyrir augu og eyru — en það era
okkar skuggamyndir, sífelldum breytingum
undirorpnar og því óskiljanlegar. Við emm
leidd upp hinn grýtta og illfæra veg af skyn-
seminni en ljósið er hið eilífa og óforgengi-
lega og því skiljanlegt, heimur fmmmynd-
anna.
En nú verður ekki lengur undan þeirri
áleitnu spumingu skotist: hver vora tengsl
hugtakaheimsins eða frummyndanna við
hinn jarðneska og ófullkomna (ófullkominn
vegna sífelldra breytinga)'heim dauðlegra
manna? Hvemig gátu fmmmyndimar verið
upphaf alls?
Áður er minnst á þá skýringu heimspek-
ingsins að hlutimir leitist við að líkja eftir
fmmmyndunum en það skýrir auðvitað ekki
tilurð hlutanna en óneitanlega leiðir þetta
hugann að öðra. Sé t.d. smíðisgripurinn,
segjum borð, aðeins borð og svo miklu leyti
sem það á hlutdeild í „fmmborði" hugtaka-
heimsins er þá ekki eitthvað bogið við hlut-
deildarhugtakið sjálft? Frammyndina, eigi
hún í bókstaflegum skilningi hlutdeild í
spegilmyndum sínum í raunheiminum, er
þá í fleiri eða færri pörtum og samræmist
það auðvitað illa hugmyndinni um að þær
séu einar og óskiptar. En þetta er önnur
hugmynd Platóns um þessi tengsl eða upp-
mna hlutvemleikans, þ.e. að hlutimir eigi
hlutdeild í fmmmyndunum. í Sófistanum
örlar á þeirri hugmynd að frummyndimar
séu aflkenndar orsakir er verki í fjarska,
kannski ekki ósvipað því sem við eigum að
venjast í dag með útvarp og sjónvarp. Öll
framkvæmdin er þar á einum stað, í flestum
tilvikum að minnsta kosti, og á öldum ljós-
vakans berst orðið eða myndin inn á hvert
heimili og hefur þar sín „kyrrsetu og þagn-
ar“ áhrif.
Ekki verður svo skilist við frummynda-
kenningu Platóns að ekki sé minnst á hinn
fræga vanda „þriðja mannsins". Það var
Platón sjálfur sem skaut þessu vandamáli
að okkur en í Parmenídesi tíundar hann
þennan og fleiri annmarka á kenningu sinni.
Og er reyndar drepið á þá suma hér að fram-
an. í samræðunni er þar komið viðræðu
Sókratesar og Parmenídesar að þeir hafa
orðið ásáttir um það að stórir hlutir séu
stórir vegna eins eðlis, hins stóra. En þá
veltir Parmenídes upp þeirri spumingu hvert
sé samband hins stóra sjálfs og hlutanna
sem em stórir? Ekki verður annað séð en
þetta tvennt, þ.e. hið stóra og allir stórir
hlutir, eigi eitthvað sameiginlegt, þá vænt-
anlega frummjmd hins stóra á einhveiju
æðra stigi og þannig gengur dæmið eftir
sem sérhver langavitleysa eða vítamna, því
hver frammyndin bætist ofan á aðra.
Hyggjum betur að þessari röksemd sem
ég tel heldur rýra í roðinu. Vandinn er auð-
vitað sá hvort hið stóra og allir stórir hlutir
eigi saman hlutdeild í enn annarri fmm-
mynd og þannig koll af kolli. í fljótu bragði
virðist Parmenídesi ganga það eitt til að
hártoga kenninguna og Sókrates er látinn
ganga í, af því er virðist, afskaplega auðsæja
gildm. Hann fellst á að líta sömu augum á
hið stóra sjálft og alla stóra hluti en með
því lokar hann öllum útgöngudymm. Parm-
enídes lætur hins vegar kné fylgja kviði og
spyr hvort ekki muni enn ein eindin eða
frummyndin birtist — sem sé hið stóra sem
geri allt hitt (þ.e. hið stóra sjálft og alla
stóra hluti) stóra.4
Nauðbeygður verður Sókranes að játa
þessu enda búinn að kippa stoðunum undan
heimi hugtakanna þegar hann féllst á það
að leggja að jöfnu hið stóra og alla stóra
hluti. Hann er álíka settur og maðurinn sem
ekki segist skilja listaverkið sem þó er ekki
annað er kmll og pímmpár á ljósum striga.
Samlíkingin felst í því að maðurinn segist
ekki skilja og gefur þannig til kynna að það
sé eitthvað til að skilja, sem er þó alls ekki
raunin. Sókrates leggur saman skilning í
hið stóra sjálft og alla stóra hluti sem sam-
rýmist engan veginn hugmyndinni um frum-
myndimar. Þær em eina eðli hluta, það
sannast sem er til. Því þrífst t.d. ekkert það
stórt sem gerir hið stóra sjálft stórt. Það
er einfaldlega í öllu eðli sínu stórt — er hið
eina stóra sjálft.
Á dánarbeði er sagt að Platón hafí dreymt
draum, reyndar nóttina fyrir andlát sitt.
Var hann í svanslíki og flaug ftjáls um
ómælisdjúp víðáttunnar. Urðu margir til að
reyna að handsama hann en engum tókst
það. Hvort hann flýgur enn óbeislaður skal
ég ekkert segja um en hljótum við ekki að
gera ráð fyrir því að andi spekingsins hafi
á liðnum áratugum, ef ekki fyrr, verið drep-
inn í dróma — eða hvað?
Höfundur er sagnfræðingur og vinnur aö riti
um sögu Akureyrar.
Tilvitnanir, heimildir og athugasemdir:
1) Kristján Kristjánsson: Oprentuð drög að ritgerð,
(Reykjavfk 1981), bls. 3.
2) Grímur Thomsen: „Platon og Aristoteles", Tíma-
rit hins fslenska bókmenntafélags, (Reykjavfk
1987), bls. 14.
3) Platón: „Faidon", Síðustu dagar Sókratesar,
(Reykjavfk 1973), bls. 14.
4) Platón: „Parmenídes“, The Coilected Dialogues,
(New Jersey 1980), bls. 926, 132 a og b.
6) Ég vil þakka Kristjáni Krisfjánssyni, heimspek-
ingi og menntaskólakennara á Akureyri yf irlestur
og þarflegar ábendingar.
Um
frummyndakenningu
Platóns og röksemdina
um hið stóra.
Eftir JÓN HJALTASON
- Síðari hluti.
„Þriðji maðurinn“
í Faídoni hugleiðir Sókrates m.a. fallvelti
hlutanna. Sé eitthvað fagurt annað en hið
fagra sjálft er það vegna þess að það á
hlutdeild í fegurðinni, hið ljóta í ljótleikanum
sjálfum, tveir í tvenndinni o.s.frv. Þannig
geta hlutimir ekki orðið til nema með því
að öðlast hlutdeild ( hinu sérstaka eðli sínu.
En maðurinn fæðist, vex úr grasi, eldist og
deyr. Af vori tekur við sumar, af sumri
haust og af af hausti vétur. Laufblöðin sem
vom græn að vori verða gul að hausti og
þannig má lengi telja allar þær linnulausu
breytingar sem svip sinn setja á líf okkar.
Um þennan hverfulleika hlutvemleikans
kemst Sókrates að þeirri niðurstöðu að í
raun og vem verði t.d. hið græna ekki að
gulu heldur sæki frummynd hins gula á en
jafnframt hörfí „græna eðlið". Þannig verð-
ur æskan ekki að elli heldur minnka ítök
æskunnar í baminu og það fær vaxandi
hlutdeild í frummynd ellinnar.
Ekki er með öllu ljóst hvað hlutir það
vom sem Platón gerði ráð fyrir að ættu sér
frummyndir í yfírskilvitlegum heimi. Hér á
undan hefur komið í ljós að hann tók tfðum
dæmi af hugtökum sem vom af siðferðileg-
um toga spunnin. Einnig henti hann oft á
lofti stærðfræðileg hugtök s.s. þríhyming,
línu og punkt. Þá virðast flest ef ekki öll
dýr, láðs og lagar, hafa átt sér frummynd
tíleðin við völd. Fólki þótti gaman að skemmta sér á dögum Platons líkt og nú.
Hér hefur fjörið færst uppá borð, flautuleikari annast músíkina, en ungur þræll
skenkir vín af keraldi.