Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1988, Blaðsíða 6

Um
INGMAR
BERGMAN
og
sjálfsævisögu
hans
Bergman fer á koatum - Ég þekki ekki þá peraónu aem ég var fyrir 40 árum
dómur einkenndi ekki síður líf átrúnaðar-
goðsins Strindbergs og tók í Strindbergs
tilfelli jafnvel ennþá hörmulegri tilbrigði.
Stundum finnst manni að Strindberg hafi
af tillitsleysi og furðulegri mannvonsku troð-
ið á tilfinningum og lífi annarra til þess
eins að fá efnivið í sniildarverk. Tilgangur-
inn helgaði meðalið. En Bergman var rekinn
áfram af djöflum og illum öndum og gat
ekki gert að því hvernig samlífi hans við
aðra var háttað. í leiðinni skapaði hann lista-
verk, hann gat ekki annað.
Amman Og Uppeldið
Lýsingar, ekki síst á atvikum og reynslu
bemsku og æskuáranna, eru furðu magnað-
ar. Höfundur flettir þar miskunnarlaust ofan
af sjálfum sér, en samt verður frásögnin
ekki gróf eða ótrúleg. Þar kemur fram inn-
sæi þess sem þekkir og snilld leikstjórans
að taka eftir aðalatriðum og koma þeim á
framfæri þannig að þau verka ekta. Hér
kemur einnig fram hugrekki þess sem skrá-
ir. Hann er í senn sá sem upplifir og túlkar.
Það er einkenni á þessari bók hversu „tillits-
laust“ eða „hlutlægt“ Bergman getur greint
sára reynslu sína og komið henni á fram-
færi, án tilgerðar, án undanbragða að því
er virðist.
Sjálfsævisaga Ingincirs Bergmans fjallar
eins og við var að búast um líf hans og list.
Þetta tvennt er óaðskiljanlegt, ekki aðeins
eftir að hann komst til vits og ára og fór
sjálfur að setja verk á svið og skrifa kvik-
myndahandrit, heldur einnig fyrstu bemsku-
árin — og einnig líf fjölskyldunnar áður en
hann fæddist. Móðuramman giftist ung að
árum miklu eldri athafnamanni með þrjá
stálpaða syni. Þar byijar saga fjölskyldunn-
ar. Hún varð ekkja eftir nokkurra ára
hjónaband og gekk eftir það í svörtum kjól,
en hárið var hvítt. Hún bjó yfir einbeittum
vilja, sem með kostum og göllum varð mik-
ill örlagavaldur í lífi næstu kynslóða
ættarinnar. Ingmar dvelur hjá ömmunni í
Uppsölum löngum stundum, í fríum og þeg-
ar lífið á prestsetrinu í Stokkhólmi er í
upplausn. Þar fær hann frelsi og skilningar-
vitin blómstra. Þar getur hann gefið
ímyndunaraflinu lausan tauminn. Hann lifir
í draumaheimi en ræðir reglulega eftir
kvöldmatinn við ömmuna um lífið og tilver-
una eins og fullorðinn maður. Það færist
ofvöxtur í tilfinningalífið. Margt af því sem
hinn ungi Bergman upplifir og margar per-
sónur sem koma inn á sviðið í ævisögunni
birtast á einn eða annan hátt í kvikmyndun-
um, ekki síst í myndinni Fanny og Alexand-
er. En hér verður það ekki rakið nánar.
Þeim sem lesa bókina og hafa séð myndir
Bergmans sá sambandið sjálfir, það liggur
í augum uppi.
Margir ritdómarar, kvikmyndagagnrýnendur
og bókmenntafræðingar hafa sóst í það að
skrifa um sambandið milli lífs og listar hjá
sænska höfundinum, leikstjóranum og kvik-
myndagerðarmanninum Ingmar Bergman.
Eftir PÉTUR PÉTURSSON
Bergman hefur sjálfur í viðtölum gefið þeim
í smáskömmtun en án samhengis innsýn í
líf sitt, uppeldi og þroskaferil. Þetta hefur
orðið ritdómurum efni til misgáfulegra út-
skýringa á ýmsum þemum í verkum hans,
einkum kvikmyndunum. Bergman hefur
bæði beint og óbeint gefíð í skyn hvemig
atvik í lífi hans sjálfs, eirlkum í bemsku og
æsku, og lífsreynsla hans almennt, birtast
aftur og aftur í mismunandi tilbrigðum í
verkum hans. En nú hefur hann sjálfur
gefið eftirkomandi rýnendum lykil sem opn-
ar margan leyndardóminn í sköpunarsögu
hinna margflóknu kvikinynda, sem menn
hafa rætt um fram og aftur í áratugi.
Ifyrir nokkmm vikum kom sjálfsævisaga
Bergmans út hér í Svíþjóð, sem ber heitið
Latema magica. Heitið er vei valið eins og
ég mun leitast við að sýna fram á í þessari
grein. Latema magica er þykk bók, á fjórða
hundrað síður, gefin út af Norstedts forlag-
inu í Stokkhólmi. Mikið hefur verið skrifað
um hana hér í Svíþjóð allt frá því snemma
í sumar er blöðin tóku að birta einstaka
kafla úr henni bæði með og án leyfis frá
útgefendum.
Bergman hefur lýst því yfir að hann sé
hættur að gera kvikmyndir, sé orðinn of
gamall (kominn fast að sjötugu), og vilji
hætta meðan hann enn er dómbær á sín
eigin verk og hæfileika. Honum fannst hann
í „ellinni" geta skrifað ævisögu eins og
hvað annað og það má með sanni segja að
þeim tíma hefur verið vel varið.
Atvinnusjúkdómur
Bókin er upp byggð eins og handrit að
kvikmynd. A þetta hafa mér fróðari rit-
dómarar um kvikmyndir og leikhús bent.
Það eru ekki nein ákveðin kaflaskifti eða
fyrirsagnir, senumar koma hver af annarri.
Tímans rás ræður ekki framsetningunni, en
þræðinum er fylgt eftir því sem höfundi
finnst henta hveiju sinni. Þetta gerir það
að verkum að maður sér líf hans og list í
meiri vídd, þræðimir liggja hver yfir annan.
Myndimar verða kvikar og höfundurinn
opnar sýn inn í eigið líf á þann hátt sem
fáum er gefíð. Honum tekst um leið að
miðla algildum sannleika, um mannveruna,
angist sálarinnar, samviskuna, breyskleika
og afbrýðisemi. Um þessi sker í sálarlífinu
siglir bókin með furðulegu öryggi. Yfir
lífssögunni er eitthvert jafnvægi sem atvik-
in, reynslan og sagan gefur ekki tilefni til
og hlýtur að eiga sér upptök í þeim „atvinnu-
sjúkdómi" sem Bergman segist vera haldinn
af, sem ásamt mörgu öðm hefur hindrað
hann í að lifa eðlilegu lífi. Hér er um að
ræða þá tilhneigingu hans að sífellt leitast
við skoða eigin reynslu og viðbrögð með
gleraugum leikstjórans, jafnvel þegar hann
er á barmi örvæntingar. Þessi atvinnusjúk-
DULRÆNN VEFUR MANN-
legraMistaka
Ingmar heldur því fram að hann hafí
skaðast í uppeldinu, orðið falskur draumóra-
maður til að geta lifað af. Hans eigin fölsun,
lygar og draumórar gleyptu hann með húð
og hári og þetta hindraði hann síðarmeir
sem listamann og sem persónu í því að
mynda varanlegt samband við annað fólk,
ekki síst konur. Ég held samt sem áður að
hér liggi lykillinn að sköpunargáfu Berg-
mans og skilningi á gmnnþræðinum í
mörgum mynda hans.
Þegar hann gerir upp við föðurhúsin (sem
endaði með slagsmálum milli hans og föður-
ins), hellir hann sér út í listina og vill
umsvifalaust verða leikstjóri. Hann er þá
haldinn óstöðvandi hungri eftir kynlífi án
þess að úr því geti orðið varanlegt sam-
band. Þetta leiðir hann út í endurtekið
framhjáhald, svik, samviskubit og átok.
Heltekinn af ótta og öryggisleysi er hann
sífellt að Ieita að sjálfum sér bæði í sam-
neyti sínu við konur og listina, enda vora
konur hans oft leikkonur.
PRESTSONUR Missir TRÚNA
ÁGUÐ
Bam að aldri er hann, prestsonurinn,
farinn að lesa Strindberg, sem fylgir honum
eftir það. Hann hættir að trúa á guð og
Jesú og verður útsmoginn í því að falsa og
ljúga til að koma sér undan vendi föðurins,