Lesbók Morgunblaðsins - 28.06.1986, Blaðsíða 2
Mikiðrit
hlaðið frumorku
Seint á 11. öld hefur orðið til sérkennilegasta rit
íslenskrar tungu í óbundnu máli og fjallaði það
-um landnám á íslandi eða hvernig landið skipt-
ist upphaflega milli einstaklinga og ætta og
komst í einkaeign. Landnáma eða Landnámabók
er bæði nefnd í Flóamannasögu og Hauks-
bók, en þær munu báðar ritaðar um 1300.
Bókin er varðveitt í 5 mismunandi gerðum,
3 frá 13. og 14. öld og tveimur frá 17. öld.
Hauksbók mun skrifuð á fyrsta áratug
14. aldar og er að miklu leyti varðveitt í
frumriti.11 Þar segir höfundur, Haukur
Erlendsson (d. 1334) m.a., að fróðir menn
hafi skrifað um landnám á íslandi, „fyrst
Ari prestur hinn fróði Þorgilsson og
Kolskeggur hinn vitri, en þessa bók ritaði
ég, Haukur Erlendsson, eftir þeirri bók, sem
ritað hafði herra Sturla lögmaður, hinn
fróðasti maður, og eftir þeirri bók annarri,
er ritað hafði Styrmir hinn fróði, og hafði
ég þar úr hvorri sem framar greindi."
Þetta er einstæð heimild um ritun Land-
námu. Um Kolskegg vitra er ekkert vitað
umfram það sem segir í Landnámabókum,
en þar er hann sagður Ásbjarnarson og
borinn fyrir stuttorðum frásögnum um land-
nám á Austfjörðum. Sá landshluti hefur
sjaldan talist til forystusveita, svo að menn
hafa væntanlega ekki tekið að skrifa þar
um landnám fyrr en þeir voru önnum kafnir
við þá iðju í öðrum landshlutum. Samkvæmt
ættstuðlum virðist Kolskeggur hafa verið
uppi um 1100 og heldur eldri en Ari. Á
dögum Hauks, um 1300, hafa menn líklega
haft fyrir satt, að Ari fróði og Kolskeggur
vitri hafi verið brautryðjendur í ritun Land-
námu, en þess sjást engin merki að Haukur
hafi haft Landnámabók þeirra fyrir sér,
þegar hann vann að riti sínu.
SprottinAf
Ættarmetnaði
Landnáma er mikið rit og hlaðið slíkri
frumorku að menn karpa um merkingu
þess og gildi enn í dag. Sögnin að nema
merkir að slá eign sinni á, sbr. eignamám
og fjámám. Samstofna er nehmen á þýsku,
sem merkir að taka, en náma á íslensku
er staður, þar sem hægt er að taka mikið
af einhverju eftirsóknarverðu efni. Landnám
er m.a. sú athöfn að slá eign sinni á land,
sem enginn á. Það merkir einnig tímann,
þegar Island var numið, og svæðið, sem
landnámsmaður helgaði sér, sbr. landnám
Ingólfs.
Ari fróði bókfesti orðið landnámsmaður
Ljóst er að Landnama
hefur verið til á 13. og
14. öld í a.m.k. fjórum
gerðum: Styrmisbók,
Sturlubók, Melabók og
Hauksbók. Aðeins
þrjár síðustu gerðirnar
hafa varðveist að meira
eða minna leyti til
vorra daga
EFTIR BJÖRN ÞOR-
STEINSSON SAGN-
FRÆÐING
og landnámamaður í íslendingabók (3. og
4. kap.), og getur þar helsta landnáms-
mannsins í hverjum ijórðungi. Þriðji kapítuli
bókarinnar sýnir að allmikið hefur verið
Qallað um landnám á íslandi áður en hún
var rituð, kaflinn er auðsæilega útdráttur úr
riti um landnám. landnáma er mikið rit og
margslungið. Tilvera hennar virðist sprottin
af ættarmetnaði og aldalöngu stríði um
jarðeignir, auk annarra hvata. Hún er til í
mörgum gerðum. í samsteyputexta frá 17.
öld segir að bókarlokum:
„Það er margra manna mál, að það sé
óskyldur fróðleikur að rita landnám. En vér
þykjumst heldur svara kunna útlendum
mönnum, þá er þeir bregða oss því, að vér
séum komnir af þrælum éða illmennum, ef
vér vitum víst vorar kynferðir sannar, svo
og þeim mönnum er vita vilja fom fræði
eða rekja ættartölur, að taka heldur að
upphafi til en höggvast í mitt mál, enda eru
svo allar vitrar þjóðir að vita vilja upphaf
sinna landsbyggða eða hversu hvergi (sér-
hveijir) til hefjast eða kynslóðir."
Höfundur þessarar klausu, einhver klerk-
lærður maður, hefur heyrt marga hafa á
orði, að honum bæri meiri skylda til að rita
eitthvað guðskristni til eflingar en hlaupa
eftir sögnum um landnám. Áhuga sinn á
þessu veraldlega efni réttlætir hann með
því að hann sé að afsanna erlendan (norsk-
an) óhróður um uppruna íslendinga, setja
saman grundvallarrit um ættfræði og fara
að dæmi viturra þjóða, sem vilja vita „upp-
haf sinna landsbyggða" og hvernig allt á
sér upphaf. Þess vegna ræðst hann í það
stórvirki að rita Landnámu.
Klausan um markmiðin virðist skrifuð
snemma á dögum Landnámuritunar, því að
svo lítur út að sú iðja sé þá nýtilkomið
afþreyingarefni hjá fræðimönnum, sem voru
að föndra við að skrifa bókina allt frá dögum
Ara fróða, þangað til Haukur lögmaður lagði
síðustu hönd á miðaldatexta hennar
skömmu eftir 1300. Fræðimenn hófu starfið
í tíð Gissurar biskups, sem gerði mönnum
að telja fram og greiða skatt af eigum sín-
um, en þurrkuðu úr pennanum, þegar jarð-
eignir voru orðnar skjalfestar eignir, og
réttarríki konungs hafði leyst aflsmunasam-
félag goðaveldisins af hólmi með gildum
lögbókum. Gamli sáttmáli var frelsisskrá
bænda undan lögleysum og áþján goða-
valdsins, enda nefndu þeir konunginn
Magnús lagabæti, sem afnam goðaveldið
og sendi þeim nýjar lögbækur.
LOKIÐ VlÐ FRUMGERÐINA
FyrirEyðingu
Þjórsárdals
Vegna orða Hauks lögmanns hafa menn
viljað gera Ara að frumhöfundi Landnámu
og látið hann taka Kolskegg vitra sér til
aðstoðar um landnám í fjarlægu héraði.
Landnáma er svo fjölfróð um staðhætti víðs-
vegar um land, að óhugsandi er fyrir daga
kortagerðar að einn maður hafi samið bók-
ina án þess að hafa ferðast um landið árum
saman. Þá iðju stundaði Gissur biskup, sem
visiteraði landsfjórðung á sumri, en hætti
ferðum nyrðra eftir að biskupsstóll var
stofnaður á Hólum 1106. Sennilega hefur
Ari fróði oft verið í fylgdarliði biskups og
getað safnað efni í Landnámu og öðrum
fróðleik að vild. Þá hittust menn einnig
hvaðanæva af landinu árlega á Þingvelli og
gátu borið þar saman bækur sínar um lög,
landnám og annað, sem efst var á baugi
hverju sinni. Með aðstoð Kolskeggs vitra
og annarra fróðra manna hefur Ari eða
einhver annar úr hópi biskups líklega lokið
við frumgerð Landnámu fyrir 1104 eða
eyðingu Þjórsárdals', en þeirra hamfara er
hvergi getið í bókinni, þótt þar sé greint
frá ýmsum eldgosum. Verið getur að þau
tímamörk séu ekki' marktæk, af því að
mönnum hafí þótt þau of ný af nálinni,
þegar þeir luku við frumgerð ritsins um
1100. Við höfum orð Hauks lögmanns fyrir
því, að hin fyrsta Landnáma hafi verið samin
af þeim Ara og Kolskeggi. Um þetta efni
segir Jón prófessor Helgason:
„Hafi þvílíkt verk (þ.e. ritun Frum-
Landnámu) verið unnið á dögum Ara er
nálega óhugsandi að hann hafi ekki átt þátt
í því. Hafi frumkvæðið að því komið frá
einum manni eða þröngum hópi, eins og
gera verður ráð fyrir, þekkjum við engan
sem líklegri væri til þess en einmitt Ari.“ —
Verið getur að Gissur biskup hafi verið
engu minni áhugamaður um ritun Land-
námu en Ari fróði og upphafs Landnámu
mun að leita í undirbúningi að gerð tíundar-
laganna.
Eftir þá Ara og Kolskegg telur Haukur
lögmaður næsta Landnámahöfund vera
Styrmi fróða. Hann var Kárason prestur og
lögsögumaður (1210-14, 1232—35), príor í
Viðey 1235 og andaðist 1245. Styrmir var
prestur í Reykholti hjá Snorra Sturlusyni
um 1230 og trúnaðarmaður hans og vitnar
um fólgsnarjarls nafngiftina 1239.
Þriðji höfundur Landnámu, að sögn
Hauks, var Sturla lögmaður, en hann var
Þórðarson (1214—84) og bróðursonur
Snorra Sturlusonar. Landnáma hans,
Sturlubók, er sæmilega varðveitt í afriti
frá 17. öld. Styrmisbók er glötuð, en efni
hennar hefur bæði verið notað af höfundi
Melabókar, Sturlu, og Hauki Erlendssyni,
en bók hans, Hauksbók, er að nokkru
varðveitt í frumriti.
Melamenn Gera
Bragarbót
Tvö biöð frá öndverðri 15. öld eru varð-
veitt og á þeim er brot af sérstakri Land-
námagerð sem kennd er við Mela í Mela-
sveit. Um 1300 hefur Melamönnum þótt
hlutur sinn rýr í Landnámu, svo að þeir
gerðu á henni bragarbót. Þeir, eða líklega
Snorri lögmaður Markússon á Melum (d.
1313), hafa tekið Styrmisbók og aukið hana
ættliðum og ættartölum og efni úr íslend-
inga sögum (Esphælinga sögu og Vatns-
dælu). Melabók var til fram á 17. öld, en
þá notaði Þórður Jónsson í Hítardal
(1609—70) hana við uppskrift á Landnámu,
sem hann fékk frá Birni á Skarðsá, Skarðs-
árbók, en breytti efnisskipan eftir Melabók,
sem er besti fulltrúi fyrir Styrmisbók af
varðveittum gerðum Landnámu. Sam-
steyputextinn, sem til varð, nefnist Þórðar-
bók.
Af þessum fróðleik er ljóst að Landnáma
hefur verið til á 13. og 14. öld a.m.k. í 4
gerðum: Styrmisbók, Sturlubók, Melabók
og Hauksbók. Aðeins þtjár síðustu gerðimar
hafa varðveist að meira eða minna leyti til
vorra daga, en þær eru að stofni frá því
um 1100 og hafa sameiginlegan kjarna, sem
sýnir að bókinni hefur verið ætlað frá upp-
hafi að fjalla um fyrstu byggð á landinu
öllu. Kaflar þeir, sem Kolskeggi eru eignað-
ir, eru snubbóttir og minna á landnáms-
frásagnir Ara í íslendingabók:
„Ketilbjörn Ketilsson, maður norrænn,
byggði suður að Mosfelli hinu efra; þaðan
eru Mosfellingar komnir."
„Þorsteinn kleggi nam fyrstur Húsavík
og bjó þar; hans son var Án, er Húsvíkingar
eru frá komnir." Annars er Húsvíkinga
hvergi getið.
Styrmir fróði mun fæddur um 100 árum
síðar en Ari fróði. Á þeirri öld sem skildi
að þessa fræðaþuli hafa eflaust orðið til
nokkrar gerðir af Landnámu, en um tölu
þeirra og sundurgerð hafa fræðimenn ekki
orðið á eitt sáttir. Hins vegar hefur Land-
náma orðið mjög vinsæl bók, sem menn
töldu sér heimilt að breyta eftir þörfum og
sannfæringu.
Nýríkar Ættir Stóðu
Að Síðustu Gerðunum
Landnáma var full af fyrirheitum um
margs konar rit, þegar tímar liðu. Þar var
lagður grunnur að ritun íslendinga sagna,
sem hefjast flestar á landnámsfrásögnum,
sem ýmist eru sóttar í einhverja gerð Land-
námu eða ný frásögn er birt um landnám
í héraðinu, sem um er íjalað. Yfírleitt þjón-
uðu breyttir textar stjómarstefnu ráðandi
ætta, þegar þeir voru samdir. Fræðimenn
færðu breytingamar síðar inn í nýjar Land-
námugerðir án þess að hirða um „sann-
fræðina", því að góð, rökrétt frásögn var
„sönn“ að þeirra mati, þótt jafnan væri
skylt að hafa það heldur, er sannara reynd-
ist.
„Landnámurannsóknir" hafa verið stund-
aðar frá því seint á 11. öld og oft verið
fólgnar í örnefnaskýringum, sem fólust
einkum í því að lesa mannahöfn út úr nátt-
úrunöfnum á dölum, fjöllum og firnindum.
Breytingar urðu fáar á þeirri iðju fyrr en
Þórhallur Vilmundarson kom fram með
náttúrunafnakenningu sínaárið 1966.
Síðustu miðaldagerðir Landnámu urðu til
á vegum nýríkra ætta, Sturlunga, Mela-
manna og Erlendunga, sem þótti eflaust
sinn hlutur rýr í eldri gerðum hennar.
Snemma á 13. öld gerðust synir Hvamm-
Sturlu aðsópsmestir höfðingjar í landinu og
komu fram með storkandi bókmenntir eins
og Eglu og síðar nýja gerð af Landnámu,
Sturlubók. Þar eru landnám stækkuð í hér-
uðum Sturlunga og aukið við ættartölur.
Bókin hefst á frásögnum um Thule og papa,
uns ísland fannst og byggðist af Noregi,
getið er um Naddodd, Garðar og Flóka og
loks Ingólf landnámsmann, í stað þess að
hefjast á Sunniendingafjórðungi eins og
Styrmisbók; auk þess er þar sótt efni í 20
íslendinga sögur.
Hekla séð úr ÞjórsArdal. Hér eyddist byggð 1104 í Heklugosi, en Landnáma getur
ekki um þær náttúruhamfarir, svo ætla má, að frumgerð Landnámu sé lokið fyrir
þann tíma.