Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 20.08.1983, Blaðsíða 3
Kort I. Séu kort I og kort II borin saman má sjá aö keltnesk/ kristin áhrif á íslandi fyrir ár 1000 eru mest á Vesturlandi. Kort II. Fundarstaöir beiöinna grafa eru aðallega á Miö-Suöurlandi, Norðurlandi og á Fljóts- dalshéraði. Örfá heiðin kuml hafa fundist á öllu Vesturlandi, en þar viröast keltnesk/ kristin áhrif hafa verið mest. Borghlaöin fjárborg í Skötufiröi viö Isafjaröardjúp. Hugsanlegt er að borg- hleðslustfllinn sé til íslands kominn frá Bretlandseyjum. En borghlaöin hús hafa verið í notkun I landinu frá upphafí byggðar og fram á þessa öld. Rúst í Surtshelli. önnur yngri. Dæmi eru: Bekan, Bresi, Brjánn, Butraldi, Dufan Dufgus, Dunkaðr, Gulli, Gufa, Karman, Kjartan, Kjarval, Kolka, Konall, Njáll, Patrekur. Eins og sjá má af meðfylgj- andi korti er ca. 41 keltneskt ör- nefni að finna á Vesturlandi, 15 á Vestfjörðum, en á öllu Norður- landi aðeins 18, á Austurlandi 4 og á Suðurlandi 12. Hermann Pálsson telur ekki öll kurl kom- in til grafar enn varðandi keltn- esk örnefni á landinu, þar sem þetta svið sé ekki enn fullkann- að, og vitað er um mun fleiri íslensk örnefni af keltneskum uppruna, þótt þau séu ekki talin með hér. Guðrún Jónsdóttir frá Prestbakka, merkur fræðimaður á þessu sviði, en hún kann gael- ísku, segir að Apavatn, en heiti þess hefur löngum vafist fyrir fræðimönnum, þýðir árvatn á gaelísku. Keltnesk menningar- áhrif mismikil eftir landshlutum Þegar ég bar saman dreifingu borghlaðinna húsa, keltneskra örnefna og staða með kirkju eða krossanöfn um landið kom í ljós að þau voru flest á þeim svæðum þar sem fæstar heiðnar grafir hafa fundist og verður að telja að sá samanburður styrki mjög kenninguna um keltnesk/kristin áhrif hér á landi fyrir árið 1000, einkum á Vesturlandi, en á svæðinu frá Botnsá í Hvalfirði að Hrútafjarðará eru aðeins 12 fundarstaðir heiðinna grafa af alls um 300 á landinu öllu. Það er því ljóst að keltnesk menningaráhrif hafa verið mikil á sumum svæðum landsins en lítil á öðrum, og er því hugsan- legt að kasta fram þeirri tilgátu að á íslandi hafi búið tveir menningarhópar fyrir kristni- töku, annarsvegar keltneskur og/eða kristinn hópur, sem kann að hafa verið minnihlutahópur eða undirstétt, og hinsvegar norrænn, heiðinn hópur, sem kann að hafa myndað meiri- hluta og yfirstétt. Samkvæmt þessu mætti skipta landinu í grófum dráttum í keltnesk og/eða kristin svæði og norræn, heiðin svæði, og nefna þau svæði keltnesk og/eða kristin þar sem tíðni kirkju og krossanafna, borghlaðinna húsa og keltn- eskra örnefna er há, en lág með tilliti til heiðinna grafa. A nor- rænu/heiðnu svæðunum er tíðni heiðinna grafa há, en tíðni kirkju- og krossaörnefna, borghlaðinna húsa og keltn- eskra örnefna lág. Þær byggðir sem keltnesk/ kristnir menn völdu til búsetu, einkum á Vesturlandi og Vest- fjörðum, hafa því einkennst af siðvenjum þeirra og trúarbrögð- um. Norrænir heiðnir menn virðast hafa sest að aðallega á Suðurlandsundirlendi, og mynd- að kjarnabyggðir í Rangárvalla- sýslu, Mið-Norðurlandi (í Eyja- fjarðarsýslu) og á Fljótsdals- héraði og á Norð-Austurlandi, en á þessum svæðum hafa fund- ist flestir heiðnir grafstaðir. Annars er fræðilega varasamt að skipta landinu upp í skýr svæði eftir landnámi hvors hóps, því menningarblöndun og samruni hefur verið allmikill, jafnvel fyrir landnám á íslandi, milli þessara tveggja hópa. I Rangárvallasýslu má víða sjá dæmi þessarar blöndunar menningarhópanna tveggja. Ég sló því fram, að keltn- esk/kristnir menn kunni að hafa verið minnihlutahópur og undirstétt í landinu, og það er ekki ótrúlegt í ljósi þess að stjórnskipulag í landinu fyrir árið 1000 var bundið heiðnum sið. Landinu var skipt í goðorð, og var goði jafnframt hofprest- ur og innheimtumaður hof- skatts. í sögum eru þess dæmi að menn hafi neitað að greiða hofskattinn. í Vopnfirðingasögu er sagt frá því að Þorleifur kristni neitaði að gjalda Stein- vöru hofgyðju hofskattinn. Þá er það athyglisvert að þær tvær fornsögur er greina frá vopnuð- um uppreisnum í landinu gerast á Hvalfjarðarsvæðinu, sem telj- ast verður keltnesk/kristið svæði. Þessar sögur eru Harðar- og Hellismannasögur. Rústin í Surtshelli I Surtshelli er rúst, sem gæti bent til þess að þar hafi keltn- eskir menn hafst við. Húsrústin er sporöskjulaga, með dyr á langhliðum en eldstæði í báðum gaflendum. Húsagerð af þessu tagi þekktist á Suðureyjum, en er mjög ólík gerð annarra húsa frá þessum tíma, sem rústir hafa fundizt af á íslandi. Hall- dór Laxness lét aldursgreina beinahnútu sem fannst í Surts- helli, og var hún áætluð frá 940, með einnar aldar fráviki. A keltnesk/kristna svæðinu gerast margar bestu fornsagna okkar, og nægir að minnast á Eyrbyggju, Laxdælu, og Gísla sögu Súrssonar og Eiríks sögu rauða, en þær tvær síðastnefndu gerast að hluta til á Vesturlandi og Vestfjörðum. Þá ber og að nefna Kjalnesingasögu, en Helgi Guðmundsson hefur skrifað um keltnesk minni og áhrif í þeirri sögu, en þau virðast vera mjög mikil. Prófessor Einar Ólafur Sveinsson hefur skrifað manna mest um keltnesk menningar- áhrif í íslenskum fornbók- menntum, og liggja eftir hann mörg merk rit um það efni. Keltnesk minni í íslenskum fornsögum eru mýmörg, en þó bíður enn mikið starf þeirra, sem rannsaka vilja keltnesk árhif í íslenskum bókmenntum fyrri alda. Keltnesk höfðadýrk- un og trúin á spásagnargáfu höfða kemur víða fram í forn- sögum: Njálu, Eyrbyggju, Bárð- arsögu og Bjarnar sögu Hít- dælakappa. Ahugi fyrir bók- menntum og ritlist er sameigin- legur íslendingum og írum, og strax á sjöttu öld blómstraði sagnalist Ira. Þess má geta að dróttkvæður háttur, sá er einna algengastur var íslenskra kvæðahátta, er írskur að upp- runa. Urmull þjóðsagna og málshátta er einnig af keltnesk- um toga spunninn, og bíður þar mikið verkefni rannsóknar fræðimanna. Orðatiltækið: „að koma ein- hverjum fyrir kattarnef" er gaelískt að uppruna og þýðir að kasta manni fyrir þverhnipi. Leiddu árekstrar kristinna manna og heiðingja til búferla flutninga til Grænlands Það hefur vakið athygli mína, hve margir gripir, sem fundist hafa frá fornri byggð á Græn- landi eru keltneskir. í þessu samhengi er það áhugavert, að mjög margir þeirra, sem til Grænlands fluttu héðan fyrir kristnitöku voru einmitt frá Breiðafjarðarsvæðinu þar sem keltnesk/kristin áhrif voru hvað sterkust. Þetta fyrirbrigði hefur lítið sem ekkert verið kannað, en ekki er ólíklegt að árekstrar kristinna manna og heiðinna hafi leitt til búferlaflutninga hinna fyrrnefndu. Kann offjölg- un við Breiðafjörð að hafa vald- ið einhverju þar um einnig. - Ert þú sjálfur keltneskur að uppruna, Þorvaldur? - Ég vona það. Annars er þetta ekki spurning um rasa, kynþátt, sem ég er að glíma við, heldur snúast mínar rannsóknir um að kanna hversu sterk keltn- esk menningaráhrif hafa verið og eru enn í íslenskri menningu. Áður fyrr þótti okkur fínt að kalla okkur afkomendur norskra smákonunga en heldur illt að vera undan írskum þrælum. Þetta viðhorf er nú að breytast, enda er okkur ekki minni sómi að tenglsum okkar við ríka bók- og listmenningu Kelta en bók- lausa norska skerkónga.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.