Lesbók Morgunblaðsins - 22.08.1981, Blaðsíða 4
Leggjum skatt á aHt
sem er leiðinlegt
eftir Hakon Stephensen
Hákon Bjarnason þýddi
Fyrir réttum þrettán árum birtist þessi neöanmálsgrein í
dagblaðinu Politiken í Kaupmannahöfn. Höfundur hennar Hakon
Stephensen er af íslenskri ætt aö langfeögatali, í beinan karllegg
frá Ólafi stiftamtmanni Stefánssyni. Hann er arkitekt aö mennt en
var um tíma einn af ritstjórum Politiken og gaf sig mjög aö
umhverfismálum. Hann er nú orðinn háaldraður maöur og hefur
dregiö sig frá störfum.
Þótt greinin sé komin til ára sinna á mælikvaröa venjulegra
blaðagreina er hún enn í góöu gildi, því aö vandamál þau, sem hún
ræðir um, eiga ekki síöur viö nú en fyrir tólf árum. Hún á jafnt
erindi til unglinga sem aldraöra, og ekki hvaö minnst til hinna vísu
„landsfeðra“, sem brátt hafa skattlagt allt nema andrúmsloftiö. Og
sumir ætla enn aö hækka skemmtanaskattinn. ,t
m , H.B.
Margt bendir til þess, að hugmyndir
okkar um skemmtanir hafi breyst allmikiö á
síðari árum. Svo segja þeir vísu, sem
fyigjast með æðaslætti menningarlegrar
þróunar.
Ég veit ekki hvort þetta er rétt. Raunin er
fremur sú, að við lifum á sjálfselsku
tímabili, þar sem menn eru svo önnum
kafnir og uppteknir af líðandi stund, að
þeim gleymist aö skoöa hlutina af hærri
sjónarhóli. Á undanförnum mánuðum höf-
um við æ ofan í æ heyrt útvarpiö söngla
„Litla fiörildið“. Þessa vísu ortu þeir
tjúflingurinn Axel Andreasen og Ludvig
Brandstrup fyrir Tívolírevýuna 1921, á því
tímabili, sem framagleiðir menningarfröm-
uöir þrásinnis nefna „háværa áratuginn".
Nú þætti þetta varla mikill skarkali.
Lille glade Flyver under Himlens blá
Din er hver en Blomst, som Solen skinner pÁ.
Först nÁr Jorden dækkes tæt af gyldent Löv
folder du din Vinge træt og bli’r til Stöv.
Lille Sommerfugl — lille Sommerfugl —
Du var glad, til du fandt dit sidste Skjul.
NÁr jeg mindes dig
ak, sÁ tænker jeg —
Hvem der bare var Sommerfugl.
Þetta þótti góð skemmtun fyrir hálfri öld
á þeim umbrotatímum, sem flutu í kjölfar
fyrri heimsstyrjaldarinnar. Þá var áhrifun-
um af strangri skömmtun stríösáranna ekki
lokið. Þess vegna þurftu allir á svolítilli
rómantík að halda. Og þá varð „Litla
fiðrildið” til. Þaö varö líka aö dufti þegar
sumarið var á enda, en af duftinu er þaö
aftur upp risiö. Látið því huggast, allir þér,
sem áhyggjur hafið af samtíðinni. Mann-
eskjurnar hafa ekki breyst til muna, og
jöröin snýst enn á sama veg og áöur. Sólin
skín, og bændurnir eru þegar farnir aö
kvíöa uppskerubresti af völdum þurrka
eftir aöeins fimm heita sumardaga, og
æskan reikar enn á björtum nóttum eftir
fáförnum stígum, því að þeir eru enn til, og
það eru sérréttindi unglinganna aö finna
þá, alveg eins og þaö eru réttindi aldraöra
aö hrista höfuðiö af áhyggjum og spá
heimsendi sakir siðspillingar og leti.
Þessi grein er skrifuö sem boöskapur
huggunarinnar. Þér skuluð vita, þér sem
• áhyggjur hafið, aö þúsundir ára eru
framundan. Jörðin er kúla, og kúluformið
er þaö sterkasta, sem til er, og hún snýst
viöstööu- og hnökralaust. Hins vegar
getum viö ekki útilokaö þaö, aö hæg
breyting verði á hugarfari okkar, sem valdi
því aö allir veröi æ leiöinlegri, og aö þær
lífsreglur, sem lög og reglugeröir setja
okkur, valdi því aö leiöindin aukist.
Hér um daginn komu fimm unglingar
eftir göngugötunni í Kaupmannahöfn. Þeir
voru kátir — í sólskinsskapi. Þeir sungu,
og meöal annars rauluöu þeir „Litla
fiörildiö”. Þegar komiö var aö horninu á
Ráðhústorginu kom í Ijós aö einn var
einskonar söngstjóri. Hann stöövaöi hóp-
inn, stillti sér fyrir framan hann og snéri
baki aö pylsuvagninum, sló taktlnn aö nýju
lagi, en þaö varö ekki nema fáeinir tónar.
Lögregluþjónninn á hinu horninu vagaði til
þeirra og sagði þeim meö myndugleik, aö
þaö væri bannað að syngja á götum og
strætum. Ég veit ekki hvort hann nefndi þá
grein lögreglusamþykktarinnar, sem bann-
ar söng á almannafæri, en hann vr mjög
alvarlegur á svipinn.
Því miður gafst mér ekki tóm til aö
fylgjast meö framhaldinu. Ég varö aö ná
lestinni til sumarhúss míns noröan viö
bæinn, en söngurinn hvarf ekki úr huga
mér. Litla fiðrildiö flögraöi meö mér niöur á
dimma brautarpalla Noröurports. Ég
gleymdi því ekki fyrr en lestin var komin
fram hjá Klampenborg og ég haföi lesið
langa áminningu í kvöldblaöinu frá Jersild
lögreglustjóra eöa einhverjum hvítkirtluö-
um yfirlækni, sem lýstu ungu kynslóöinni á
þann veg sem hún gengi öll í einni fylkingu
í áttina aö deyfilyfjahelvítinu, þaöan sem
enginn á afturkvæmt. Nokkra stund hug-
leiddi ég þaö, hvort væri verra: Aö syngja
viö pylsuvagninn eða aö reykja hash á
óþrifalegu lofti í einhverju af bakhúsunum í
Stóru Kóngsinsgötu. En þá stoppaöi lestin
og ég fór út.
Um kvöldið tók ég mér göngu eftir
Strandveginum. Þaö hvíldi svo fögur birta
yfir Eyrarsundi að jafnvel suöiö í bílunum
eyðilagöi ekki kvöldkyrröina. Á götuhorni
sá ég hóp unglinga, en þeir sungu ekki,
enda má ekki syngja á götum úti. Þeir
stóöu bara þarna eöa héngu fram á stýrin á
skellinöðrum sínum, sem allar voru í
skröltgangi. Ööru hvoru kippti einn þeirra í
bensíngjöfina, þeysti af stað eftir veginum
meö ógnar skarkala, en kom svo aftur eftir
nokkrar mínútur til þess eins aö hanga
fram á stýriö meöan sá næsti skellti af
staö. Hingaö kom enginn lögregluþjónn,
enda sungu þeir ekki. Lífsnautn þeirra var
oröin vélræn og þá gilda allt aörar reglur.
Skyldi þetta þýöa aö hugmyndir okkar
um skemmtun hafi breyst eöa ruglast, eöa
hefur hávaöinn alltaf veriö skemmtiatriöi.
Ég fór heim og náöi mér í litla bók. Hún
kom út fyrir nokkrum árum hjá Jespersen
og Pio í flokki menningarbóka. Þetta voru
æskuminningar Adams Oehlenschlágers.
Öll höfum viö lesiö um Oehlenschláger í
skóla, hann, sem auögaði danska ijóöa-
gerö og leikritun á guilöld bókmenntanna
fyrir hálfri annarri öld. Hvernig var æskan á
hans tímum?
í minningabókinni fær maöur dálitla
mynd af því, sem mór fannst ég þurfa aö
rifja upp á þessu kvöldi. Hinn ungi Adam
var kátur félagi í hópi jafnaldra sinna, og
þegar hann lítur um öxl segir hann frá Ijúfri
danskri sumarnóttu. Nokkrir vina hans
höföu gengist fyrir andríkri bakkusarhátíö
og heyriö nú hvernig hún fór fram:
„Ermelundshúsið í Dyrehaven var valiö
sem skemmtistaöur því aö þaö liggur
afsíöis. Veisiustjórarnir leigöu allt húsiö
þetta kvöld, og engum óviökomandi var
hleypt inn til aö ekkert óviöurkvæmilegt
eöa ruddalegt skyldi blandast þessu eöla
og glaöværa samkvæmi. í þessum mikla
mannfagnaði voru einkum skólagengnir og
listamenn. Nú var horfiö aö drykkjunni og
listin átti aö felast í því aö vera sem
andríkastur án smekkleysu og grófheita.
Venjur og veislusiöi mátti hinsvegar brjóta
aö vild, og þess var raunar vænst, en
enginn mátti firrtast af tiltektum hinna.
Hinir marglátu veislustjórar eftirlétu gest-
unum húsiö og leyfilegt var, til aö auka
ánægju hinna háttstemmdu, aö brjóta
spegla eöa rúöur til aö undirstrika andríkiö,
enda var þaö stundum gert í hófi þó og án
skemmdarfýsnar. Mitt í alvarlegum sam-
ræöum sá maöur læröa og gætna menn
brjóta lítinn og ódýran spegil eöa rúöu án
þess aö þaö fipaöi samtalið. Einn gestanna
sletti rauövíni úr glasi sínu á skyrtubrjóst
vinar míns, Hans Christian Örsted, meðan
hann var í rólegheitum aö skýra fyrir
honum erfitt atriði í eölisfræöi. Hann baö
þó Örsted í hamingjubænum aö misviröa
þetta ekki, en hann ansaði rólega: „Ég væri
mikill bjáni, ef ég reiddist þessu.‘‘“
Oehlenschláger leggur áherslu á, aö
enginn skyldi halda aö hér heföi veriö um
mikil spjöll aö ræöa. Þó bætir hann viö:
„Húsmóðurinni var þaö gleöiefni að geta
skrifaö allt á reikning. Hún lýsti ástandi
gestanna fyrir vinnukonum sínum eftir því
hvað brotið var og sagöi: „Nú eru þeir að
brjóta rúöur, nú eru þaö speglarnir,
o.s.frv.““
Þetta voru unglingar gullaldarbókmennt-
anna. Nú situr Oehlenschláger í þungri
koparsteypu framan við anddyri Konung-
lega leikhússins eins og viröulegur vöröur
menningarinnar, og H.C. Örsted, steyptur í
sama málm, stendur á einni virkisþúfunni í
garöinum, sem ber hans nafn.
Nú fer ég aö veröa hræddur um aö hinn
alvarlega þenkjandi lesandi þessa greln-
arkorns fari aö ókyrrast, grípi fram í og
segi meö alvörusvip:
„Variö yöur, þetta er mál, sem ekki má
hafa í flimtingum. Hinn sívaxandi frítími,
sem Jens Otto Krag og kumpánar hans
hafa látið lögbjóöa, mun brátt gera þaö
óhjákvæmilegt aö finna upp á skemmtun-
um og afþreyingu til aö komast hjá iöjuleysi
og sleni."
En höfum viö miklu meiri frítíma en
áöur? Ég er ekki viss um þaö. Ég hef þaö á
tilfinningunni aö stytting hins opinbera
vinnutíma hafi leitt af sér aukna vinnu, án
þess aö í hámæli sé, meö því aö unnið er á
tveim stööum, annaöhvort til aö auka
tekjur heimilanna eöa afla sér framhalds-
menntunar. Hagfræöingar hafa aldrei veitt
okkur nægar upplýsingar um þetta. Ef til
vill kemur skattalöggjöfin í veg fyrir þetta.
Aukavinnan kemst ekki alltaf á skattfram-
taliö, og gildir þaö sama um allar stéttir.
Lífið er svo margþætt.
Um daginn hitti ég vel metinn embætt-
ismann, sem stundaöi húsbyggingar í
hjáverkum. Á hverjum tveim árum byggöi
hann sér nýtt hús og seldi þaö gamla. Hann
sór og sárt viö lagöi aö hann geröi þaö ekki
til aö græöa á því, — en hvaö um þaö.
Hann hafði nóg aö gera og hann tapaði
ekki á sölunni.
Viö búum hér í einu af hinum síðustu,
litlu og notalegu furstadæmum heimsins,
og eftir því sem tíminn hefur liöiö, höfum
viö sniöiö okkur margar erföavenjur aö því
er skemmtunum viövíkur, sem og vort háa
kóngahús hefur lagt sitt liðsinni. Lítiö bara
á blöðin, sem stillt er út í sæmilega góöum
söluskúr. Þar er enginn skortur á konung-
legum myndum. Gangur náttúrunnar held-
ur hringrásinni viö. Afmælisdagur, trúlofun,
brúökaup og skírn. í hvert sinn smella
myndavélarnar. Friörik sjötti hélt kóngs-
dýrkuninni uppi meö því aö sigla eftir
gruggugum skurðum í garöinum á Friöriks-
bergi ásamt fjölskyldunni. Þessháttar
kúnstir eru engin nauösyn lengur. Mynda-
flokkar meö ýmsu móti gefa langtum meiri
kraft, en tónninn hefur svo sem ekki breyst
af þeim sökum.
Fyrir mánuði, þegar hiö ágæta listiönaö-
arsamband okkar (Den permanente) hélt
aöalfund sinn og allar okkar litlu og snotru
leirbrennsludömur í heimaáprentuöum
serkjum sátu viö hlið skeggjaöra tréskurö-
armanna og silfursmiöa, hóf formaöurinn
fundinn meö því aö lesa upp hyllingar-
skeyti, sem fundurinn sendi hátigninni. Það
endaöi með orðinu „Undirdánugast".
Hver vill svo halda því fram aö skemmti-
hugtakiö hafi ruglast að nokkru marki? Á
hverjum degi þramma skinnhúfupuntaöir
lífveröir til konungshallarinnar á Amalíu-
borg þrátt fyrir júlíhitann, og Tívolívöröur-
inn spilar allt sumariö í gamla skemmti-
garöinum.
Um gjörvallt landið eru amtmennirnir nú
aö gufupressa hanafjaörirnar á þríhyrndu
höttunum sínum. Enginn veit nær kon-
ungsskipiö Dannebrog leggur aö bryggju
og þá á viðkomandi amtmaöur aö stjórna
þreföldu húrrahrópi.
Yfir leiksviöi Konunglega leikhússins
stendur enn: „Ej blot til lyst“ (Ekki bara til
skemmtunar), eins og nokkur geti verið í
vafa um slíkt eftir aö hafa fylgst meö
síðasta starfsári.
Til eru margskonar skemmtanir. Hættan
liggur aöeins í því, aö löggjafarvaldið sýnir
alltof lítinn skilning á þörfum almennings í
þessum efnum.
Þaö hefur ekki mikla þýöingu þótt
þingmennirnir taki þátt í hjólreiðakeppni í
íþróttabúningi.
En það er góðra gjalda vert að styrkja
byggingu íþróttahúsa og styrkja fólk til aö
dvelja á lýöháskólum. Þaö síöarnefnda
veitir tækifæri til skemmtllegrar afþrey-
ingar og sýnir okkur aö unglingarnir geta
sjálfir átt frumkvæöi aö slíku, — en samt er
víöa svart í álinn. Hvernig í ósköpunum
getum viö haldið áfram aö halda í leifarnar
af skemmtanaskatti þegar viö vitum aö
mesta hætta, sem steðjar aö lýöræði, felst
í því aö almenningur lætur sér leiöast?
Þaö var vinstri maðurinn Klaus Bernt-
sen, sem fann upp skemmtanaskattinn áriö
1911. Viska hans náöi ekki lengra, en
menn skyldu nú ætla aö seinni tíma menn
væru eitthvaö vísari. í dag heföi þaö miklu
betri tilgang aö leggja skatt á allt, sem er
leiöinlegt, en kanske yröi of erfitt aö
stjórna slíku, og vera má aö illgjarnir
borgarar spyröu sem svo: Hvernig færi þá
meö ræöur formanna þingflokkanna?
Vinstri flokkurinn hefur mikiö á samvisk-
unni. Þaö var vinstri maöurinn Niels
Neergaard, sem fékk veitingahúsaskattinn
samþykktan áriö 1922. Meiri skyssa er
varla hugsanleg, ef ætlast er til aö
almenningur haldi sínu góöa skapi. Menn
eru félagsverur eins og öll önnur hópdýr.
Því er eölilegt aö menn safnist saman viö
máltíöir, — eins og allar aörar skyni-
gæddar skepnur hópast saman til aö éta.
Hver getur leyft sér aö draga þetta
þýðingarmikla afþreyingarform í efa?
Stefnuföst ríkisstjórn ætti aö einbeita
sér aö því aö veita almenningi bestu
hugsanlegu kosti á því, aö hann geti haft
ofan af fyrir sér og skemmt sér sjálfur, og
láta hann í friöi án afskipta ofan aö. Þetta
væri þrátt fyrir allt öruggasta leiöin til
afþreyingar og skemmtana.
4