Morgunblaðið - 16.09.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 16. SEPTEMBER 1987
BMA
Wangen
DÆLUR
Spjaldadœlur
Olíudœlur
Hverju þarftu að dœla
og hvert? Hafðu sam-
band við okkur
og við höfum
lausn sem hentar.
-RITZ-
Miðflóttaaflsdœlur
Miðstöðvardœlur
oc AUFA-LAVAL
Ryðfríar dœlur
Snigildœlur
LANDSSMIÐJAN HF.
Verslun Ármúla 23 - S. (91)20680
Islensk þróun-
arsamvinna
Aðstoð Islands við þróunarlönd
eftirdr. Björn
Dagbjartsson
Ég vil' í upphafi verja nokkru
rúmi í það að fara yfir sögu þróun-
arsamvinnu á íslandi almennt og
starfið fyrir daga Þróunarsam-
vinnustofnunar íslands. Lög um þá
stofnun eru frá 1981, svo að hún
er ekki gömul. En hún stendur á
eldri merg, sem var „Aðstoð íslands
við þróunarlöndin", sett á fót með
lögum 1971. Það var svo sem held-
ur ekki upphaf íslenskrar þróunar-
aðstoðar.
Skömmu eftir 1960 var á þingi
SÞ gerð ályktun þess efnis, að skora
á hinar efnaðri þjóðir heimsins að
stefna að því að 1% af þjóðarfram-
leiðslu hvers ríkis skyldi varið til
aðstoðar þróunarlöndunum.
Misjafnlega hefur þó gengið að fá
því hrundið í framkvæmd. Þó hafa
Norðurlöndin öll, að íslandi undan-
teknu, nálgast það mjög að þessu
marki verði náð.
Á Alþingi vorið 1965 flutti Ólaf-
ur Bjömsson tillögu til þingsálykt-
unar um það að kannað yrði á hvem
hátt íslendingar gætu best skipu-
lagt aðstoð við þróunarlöndin,
þannig að hún mætti koma að sem
mestum notum. Þingsályktunartil-
laga þessi var samþykkt eftir
nokkrar umræður. í september
sama ár skipaði þáverandi utanrík-
isráðherra, Emil Jónsson, þriggja
manna nefnd samkvæmt þings-
ályktuninni.
Loks eftir áramót 1969—70 skil-
aði þriggja manna nefndin endan-
legu áliti og á grundvelii þess var
haustið 1970 flutt á Alþingi fmm-
varp til laga um „Aðstoð íslands
við þróunarlöndin".
>
Hlutverk Islands
Það er e.t.v. réttlætanlegt að
menn spyiji sjálfa sig eins og nefnd-
armenn gerðu líka árin fyrir 1971:
Á ísland hlutverki að gegna sem
aðili að aðstoð við þróunarlönd?
Þessari spumingu ber tvímæla-
laust að svara játandi. Þó að miklar
sveiflur eigi sér að vísu stað í þjóð-
arbúskap Islendinga frá ári til árs,
er það þó óumdeilanleg staðreynd
að Island er í hópi þeirra landa jarð-
arinnar þar sem almenningur býr
við einna best kjör. Samkvæmt
OECD-skýrslum um verðmæti þjóð-
arframleiðslu á mann í aðildarríkj-
um þeirrar stofnunar hefur ísland
komist í 2.-4. sæti þegar vel hefur
árað, en allur þorri þeirra ríkja
heims, sem besta efnahagsafkomu
hafa, eiga aðild að OECD. Þegar
af þessari ástæðu verður að telja
það siðferðislega skyldu íslendinga
að taka þátt í hinni alþjóðlegu hjálp-
arstarfsemi, sem hér er um að ræða.
Rétt er að minna á það, að vegna
tortryggni margra þróunarlanda í
garð stórveldanna, sem er gamall
arfur frá nýlendutímanum, verður
að telja, að smáríkin hafí sérstöku
hlutverki að gegna sem þátttakend-
ur í aðstoð við þróunarlöndin.
Þá má og geta þess, að vegna
mjög mikilla utanríkisviðskipta og
margvíslegra samskipta, sem ísland
hlýtur að hafa við þróunarlöndin á
alþjóðlegum vettvangi, er það okkur
nauðsyn að öðlast þekkingu á hög-
um þeirra og njóta góðvilja þeirra.
íslendingar hafa í mörgum efnum
sameiginlega hagsmuni með þorra
þróunarlandanna. Er vemdun fiski-
miða og annarra náttúruauðlinda
þar nærtækt dæmi.
Hitt getur svo auðvitað verið
álitamál, hvort aðstoð íslands við
þróunarlöndin eigi einvörðungu að
vera í þeirri mynd, að við leggjum
fram fé til alþjóðlegra stofnana, eða
hvort við eigum að sinna þar sjálf-
stæðum verkefnum, eftir atvikum
í samvinnu við nágrannaþjóðir okk-
ar, svo sem Norðurlandaþjóðimar.
Ég mun koma betur síðar að
samanburði á tvíhliða samvinnu og
aðstoð sem byggist á fjölþjóðlegu
fjárframlagi með alþjóðlegri yfir-
stjóm.
Stjórnun þróunar-
verkefna
Deilt er um það, hver eigi að
ráðastafa þeim peningum sem veitt-
ir eru til þróunaraðstoðar. Sumir
segja: Þetta em sjálfstæð ríki sem
verið er að styrkja. Þeirra ríkis-
stjómir og ráðamenn vita best hvað
kemur að mestum notum. Við skul-
um afhenda ríkisstjómunum pen-
ingana og láta þær um að ráðstafa
þeim á skynsamlegasta hátt undir
stjóm eða umsjá atvinnumanna í
alþjóðaþróunarsamvinnu.
Áðrir segja: Þróunaraðstoð er
einmitt veitt ríkjum sem ekki vita
eða kunna að ráða sínum þróunar-
málum til lykta. Þess vegna skulum
við ákveða fyrir þá, hvemig fénu
skuli varið. Við kunnum tökin á
tækninni og þróunarríkin verða að
kaupa sér þekkingu hvort sem er.
Við skulum segja þeim fyrir verk-
um.
Milli þessara öfgasjónarmiða
liggur hinn gullni meðalvegur, en
hann er vandfundinn hér, eins og
víðar. Því miður eru þess alltof
mörg dæmi að ríkisstjómir þróun-
arríkja hafa ekki nýtt sem skyldi,
og raunar herfilega misnotað þró-
uraraðstoð, jafnvel neyðarhjálp. Þá
á það sjónarmið líka rétt á sér, að
veitandinn, þ.e. skattgreiðandi hins
„þróaða" lands, á heimtingu á því
að vita hvemig skattpeningi hans
er varið. Einhveija hönd í bagga
verður veitandinn að fá að hafa
með ráðstöfun þróunaraðstoðar.
Það er alveg ljóst.
Hitt er líka jafnvel vitað, að fjöldi
aðila í hinum „þróuðu“ löndum sem
aðstoðina veita, lifa á því að starfa
við þróunarhjálp. Oft á tíðum er
ekkert nema gott um það að segja,
en þess eru líka ófá dæmi, að þróun-
araðstoð hefur mistekist vegna þess
að sérfræðingar heimalandsins hafa
tekið mið af aðstæðum heima hjá
sér en ekki í þróunarlandinu. „Hvítir
fílar" kallast minnismerkin um
þessi mistök, oft tæknilega full-
komnar verksmiðjur, sjúkrahús,
skólar, skip, sem standa auð og
yfirgefin, grotnandi niður vegna
skorts á þeirri samhæfingu tækn-
iaðstoðar og þekkingar á aðstæð-
um, og þjálfunar og þroska
heimamanna til að temja sé tækn-
ina.
Frændur okkar á Norðurlöndun-
um skammast sín ekkert fyrir það
að skýra frá þvi, að svo og svo
Björn Dagbjartsson
„ Við íslendingar ættum
því ekki að þurfa að
bera neinn kinnroða
yfir því að við viljum
ráða því svolítið, hvern-
ig okkar þróunarfé er
varið og að við séum
stoltir af því að geta
boðið íslenskt fólk til
starfa og íslenskar vör-
ur til notkunar við
þróunaraðstoð. Við ætt-
um einmitt að gæta
þess, að okkar hlutur
sé ekki fyrir borð bor-
inn í þessu sambandi í
norrænu samvinnunni.“
mikið af þróunarhjálparpeningum
skili sér aftur, beint í formi vöru-
kaupa í heimalandinu og ráðningar
á starfsmönnum þaðan og óbeint
vegna viðskiptatengsla, verkefna
sem leiða af þróunaraðstoðinni og
þátttöku í verkefnum sem aðrir, svo
sem alþjóðasamtök, kosta. Þannig
segir í nýlegri danskri blaðagrein,
að 60 aurar af hverri danskri þróun-
arhjálparkrónu skili sér aftur til
Danmerkur. Norðmenn segja líka,
að helmingurinn af þeirri 6-8000
milljóna nkr. þróunaraðstoð, hinni
hæstu í heimi (m.v. þjóðarfram-
leiðslu) komi norskum iðnaði til
góða.
Við íslendingar ættum því ekki
að þurfa að bera neinn kinnroða
yfír því að við viljum ráða því svo-
lítið, hvemig okkar þróunarfé er
varið og að við séum stoltir af því
að geta boðið íslenskt fólk til starfa
og íslenskar vömr til notkunar við
þróunaraðstoð. Við ættum einmitt
að gæta þess, að okkar hlutur sé
Þórir S. Gröndal skrifar frá Flórída
Sækýr í Suðurhöfum
Einu sækýmar, sem ég heyrði
um á íslandi, vom þær, sem sagt
var frá í þjóðsögunum. Þær vom
að jafnaði gráar á lit, og þótti mik-
ill fengur að fá þær í fjós sitt.
Feiknarlegar mjólkurkýr vom þær,
og út frá þeim komu frægar belju-
ættir.
Héma í henni Ameríku, á hinum
sólríka Flórída-skaga, hefí ég mörg-
um sinnum augum litið bráðlifandi
og blóðheitar sækýr! Þær heita fullu
nafni Vestur-Indíasækýr, manatee
á ensku og trichechus manatus á
latínu. Ekki ganga þær samt á land
og inn í fjós bænda eins og íslenzku
þjóðsagnakýmar, heldur halda þær
sig í sjónum.
• Þessar sækýr em í laginu eins
og stórir selir með flatan og rúnnað-
an sporð. Eins og þjóðsagnaskepn-
umar em þær gráar eða brúnleitar
á kroppinn. Geta þær orðið allt að
4>/2 metri á lengd .og um 1400 kg
að þyngd. Undir skinninu er fítulag
og dýrin hafa hár á stijáli en skegg
eða veiðihár á trýni. Framlimir em
ávalir hreifar eða börð en afturlim-
ir em engir. Augun em lítil og svo
em engin ytri eym, efri vörin er
stór, því hún er notuð til þess að
grípa sjávargróður og stinga í
munn.
Mikill tími, stundum allt upp í
þriðjungur sólarhringsins, fer í að
afla fæðu. Sækýrin étur alls kyns
grös og sævargróður, sem hún finn-
ur á grynningum, í síkjum og ám.
Örsjaldan hafa sækýr verið staðnar
að því að leggja sér fisk til munns.
Ekki er þetta silalega dýr samt
nógu snöggt í hreyfingum til að
veiða eigin físk, heldur hnuplar það
sér nýmeti úr netum. Þetta er þó
ekki sagt koma oft fyrir.
Þegar sækýmar em búnar að
punda sig fullar af grænmeti, þurfa
þær að hvflast vel og lengi. Klukku-
tímunum saman móka þær við
yfírborðið, en stundum leggjast þær
á botninn, og koma þá aðeins upp
til að fá sér súrefni. Það þurfa þær
að gera á fjögurra til fimm mínútna
fresti. Köfunarmet hjá Flórídasæ-
kúm er sagt vera 24 mínútur.
Það er þegar kýmar móka við
yfirborðið, að bátar og skip sigla á
þær og drepa eða limlesta. Þriðj-
ungur allra dauðsfalla f heimi
sækúa er af mannavöldum. Þetta
meinlausa dýr, sem nú er alfriðað
í Ameríku, var áður fyrr miskunnar-
laust drepið og notað til manneldis.
Nú em í gildi ströng lög til vemdar
sækúm, og em m.a. ferðir og hraði
báta undir stöðugu eftirliti á sér-
stökum svæðum á þeim árstímum,
sem sækýr fara þar um.
Það er gaman að fara í báts-
ferðir hér í desember og janúar, en
þá em mestir möguleikamir á því
að finna sækýr á Nýá (New River)
í Fort Lauderdale og á skurðum og
síkjum, sem útfrá henni liggja. I
janúar er leið sáum við ekki færri
en 30—40 dýr á einum sólríkum
laugardegi.
Margar kýmar vom með kálfa
með sér, en talið er, að þeir fylgi
mæðmm sínum og sjúgi þær í ein
tvö ár. Ekkert sænaut hjálpar þó
til að ala upp ungana, því ástin
endist stutt hjá þessum suðræna
nautpeningi sjávarins og dýrin bind-
ast ekki tryggðarböndum. Karldýr-
in fara um í hópum eða vöðum og
elta kýmar um sund og síki. Við-
koman er lítil því kvendýrið verður
ekki kynþroska fyrr en 8 til 9 ára.
Talið er, að meðgöngutíminn sé um
13 mánuðir og lfða þijú til fimm
ár milli fæðinga.
Talið er, að nú séu um 1.000
sækýr á Flórída. Mikið er gert til
þess að vemda þessi dýr, eins og
áður var minnzt á, en samt gengur
illa að veija þau algjörlega fyrir
hraðbátum og gálausum eigendum
þeirra. En einnig hafa önnur mann-
anna handverk orðið margri
sækúnni að aldurtila. Flóðhlið, sem
vfða hafa verið sett upp til þess að
stjóma vatnsrennsli og fyrirbyggja
flóð, hafa banað mörgum dýrum.
Sækýr festast líka stundum í
veiðarfærum og kafna. Mengun og
önnur náttúruspjöll geta og valdið
dauða sækúa. Móðir náttúra hjálpar
stundum til, þegar hún sendir næt-
urfrost til Flórída. Þannig dóu t.d
margar sækýr í norðurhluta ríkisins