Morgunblaðið - 07.08.1983, Blaðsíða 1

Sunnudagur 7. ágúst - Bls. 49-80
Þverpólitískt kvennaframboð
leysir engan vanda
— öðru máli gegnir um sérframboð kvenna innan stjórnmálaflokkanna
Morgunbladið/ KrLstján.
Samtal við Auði Auðuns fyrrum ráðherra um líf hennar og störf
Arið 1911 voru sett lög um stofn-
un Háskóla íslands. Þetta
sama ár öðluðust konur sama rétt og
karlar til náms, námsstyrkja og
embætta með lagasetningu. Hvort
tveggja var mikilvægt skref í átt til
sjálfstæðis landsins. Góð menntun
karla jafnt sem kvenna hlaut að
verða sú undirstaða, sem íslend-
ingar áttu eftir að byggja á sjálfsætt
lýðveldi sitt síðar. En í fyrstu reynd-
ust venjur og almenningsálit Þránd-
ur í Götu þeirra kvenna, sem vildu
nýta sér hin nýju tækifæri, sem í
lögunum frá 1911 fólust. Þær urðu
að hleypa í sig kjarki og leiða hjá sér
allt tal um, að konum bæri einungis
að sjá um heimili sín og menntun
væri þeim óþörf. Frelsið til mennta
lagði konum ábyrgð á herðar. Þeim
voru opnaðar dyr þekkingar og vís-
inda, en um leið gert að gegna mik-
ilvægara hlutverki í þjóðfélaginu, en
þær höfðu gert nokkru sinni áður.
Ein þeirra kvenna, sem óhikað tók á
sig þessa miklu ábyrgð var Auður
Auðuns.
Auður Auðuns fæddist 18.
febrúar 1911 á ísafirði. Hún
er dóttir Jóns Auðuns Jónssonar
alþingismanns og forstjóra og
konu hans Margrétar Guðrúnar
Jónsdóttur. Jón Auðunn varð al-
þingismaður fyrir ísafjarðarkaup-
stað 1919 og sat fyrir kaupstaðinn
á þingi til 1923, er hann var kjör-
inn þingmaður fyrir Norður-
Ísafjarðarsýslu. Árið 1929 samein-
uðust íhaldsflokkurinn og Frjáls-
lyndiflokkurinn og mynduðu
Sjálfstæðisflokkinn undir for-
mennsku Jóns Þorlákssonar. Jón
Auðunn hafði verið þingmaður
íhaldsflokksins, en gekk nú í hinn
nýstofnaða flokk og sat því sleitu-
laust á þingi frá 1923 til 1933, en
1934 var hann aftur þingmaður og
þá frám til ársins 1937. Systkini
Auðar Auðuns voru þrjú sem upp
komust. Sigríður heitir systir
hennar, Jón og Árni voru bræð-
urnir.
Jón Auðunn Jónsson var elstur
sjö systkina og við fráfall foreldra
hans tóku þau Margrét að sér um-
sjá systkinanna og gekk Margrét
þeim þremur yngstu í móðurstað.
Það var því mannmargt á heimili
Auðar Áuðuns, auk bess sem
gestakomur voru tíðar. I bók sinni
Líf og lífsviðhorf, segir sr. Jón
Auðuns dómprófastur, bróðir
Auðar: „Einkum var það á þing-
mennskuárum föður míns, að
gestakomur voru ótrúlega miklar
á heimili okkar. Þá kom sér oft
vel, að gamla húsið var stórt, sex
svefnherbergi auk stofanna. Þó
kom stundum fyrir, að við bræður
vorum látnir sofa hjá vinafólki úti
í bæ, og ósjaldan urðum við börnin
að standa upp frá borðum til að
rýma fyrir óvæntum gestum."
Heimili Auðar Auðuns var mikið
menningar- og rausnarheimili.
„Móðir ykkar var kona, sem ég
gæti ekki gleymt þótt ég vildi, og
vildi ekki gleyma þótt ég gæti,“
skrifaði Guðrún Tómásdóttir,
ekkja Karls Bjarnasonar við Cam-
bridge-háskóla, systkinum Auðar,
er þau héldu aldarminningu móð-
ur sinnar. Og víst er, að frú Mar-
grét átti snaran þátt í velgengni
eiginmanns síns sem þingmanns á
Vestfjörðum.
Heimili Auðar á tsafirði var
hvort tveggja í senn, fallegt kaup-
staðaheimili öðrum þræði, en
jafnframt heimili reist á grunni
gamallar sveitamenningar. For-
eldrar hennar ráku búskap í smá-
um stíl á sínum fyrstu árum á ísa-
firði, en Jón Auðunn, faðir Auðar,
gegndi starfi útibússtjóra Lands-
bankans frá 1914 til 1923, er hann
gerðist forstjóri ýmissa fyrir-
tækja á ísafirði. Þetta var borg-
aralegt heimili, en sjálf sagði
Auður í samtali okkar: „Ég er alin
upp í borgaralegum hugsunar-
hætti eins og hann gerist bestur
og fellur hann saman við stefnu-
yfirlýsingu míns flokks, Sjálf-
stæðisflokksins. Hann feist í virð-
ingunni fyrir einstaklingnum og
frjálsræði hans og þeirri ábyrgð-
artilfinningu, sem hver einstakl-
ingur þarf að hafa.“
Aheimili sínu komst Auður
snemma í kynni við stjórn-
mál og sjálfstæðismál. Hún ólst
upp við umræður um lands- og
bæjarmál, en tók framan af ekki
þátt í flokksstarfi. „Ég hafði mín-
ar skoðanir og dró ekki dul á þær,“
sagði hún við mig, en afskipti
hennar af stjórnmálum hófust
ekki fyrr en aillöngu eftir að hún
fór til Reykjavíkur til náms í
Menntaskólanum 1926.
„Við Sigríður Kjerulf höfðum
lesið saman á ísafirði og héldum
til Reykjavíkur í febrúar 1926 til
að taka inntökupróf inn í 4. bekk í
Menntaskólanum. Við leituðum
eftir tímum hjá kennurunum, svo
við fengjum nasasjón af því, hvers
var að vænta um vorið." Auður
hóf síðan nám í 4. bekk máladeild-
ar um haustið. Á þessum tíma var
Menntaskólinn starfandi í sex
bekkjum. Fyrstu þrír bekkirnir
nefndust gagnfræðadeild og var
lokapróf úr 3. bekk nefnt gagn-
fræðapróf. Þrír efstu bekkirnir
nefndust lærdómsdeild og skiptust
í mála- og stærðfræðideild. Rektor
skólans fyrstu tvö ár Auðar var
Geir Zoéga, en í apríl 1928 lést
hann eftir 15 ár í rektorsstarfi.
Þorleifur H. Bjarnason yfirkenn-
ari tók við eftir andlát Geirs og
starfaði sem rektor Menntaskól-
ans í eitt ár, eða þar til Pálmi
Hannesson var skipaður í stöðuna
1929.
Þegar ég spurði Auði nánar út í
veruna í skólanum, sagði hún það
hafa verið einkennandi hve lítið
stúlkur höfðu sig í frammi utan
námsins. „Á þessum tíma voru
þrjár stúlkur í bekknum á undan
mér,“ sagði hún. „Hins vegar byrj-
uðum við átta stúlkur haustið
1926. Ein dó í skóla og tvær hættu
námi, en við sem eftir vorum,
brautskráðumst 1929 og vorum
allar úr máladeild. Við vorum
þrjár í 6.-A: Ég, Ingibjörg Guð-
mundsdóttir og Liv Ellingsen. í
6.-B voru þær Else M. Nielsen og
Elín Jóhannesdóttir, en við Ella
vorum góðar vinkonur og kom ég
nokkrum sinnum í Suðurgötu 4.
Ég hitti þar foreldra hennar, Jó-
hannes Jóhannesson bæjarfógéta
og frú Jósefínu Lárusdóttur, og
heilsaði ég þeim jafnan með virð-
ingu. Jóhannes sat á þingi með
föður mínum, en síðar sat ég
skamman tíma á þingi ásamt Lár-
usi syni hans. Lárus var einstakt
ljúfmenni. Eiginkona hans, Stef-
anía Guðjónsdóttir og Jón bróðir
minn voru samtímis í skóla. Þá
kynntist ég einnig síðar Önnu,
eldri dóttur bæjarfógetahjónanna.
Eg held, að þegar þarna var
komið, hafi Svanhildur Ólafsdótt-
ir, dóttir ólafs Daníelssonar, verið
eina konan, sem hafi útskrifast úr
stærðfræðideild, en það var 1924.“
Á skólaárum Auðar Auðuns var
öðruvísi umhorfs í Menntaskólan-
um í Reykjavík en nú er. Þegar
dansleikir voru haldnir, fóru þeir
fram í hátíðarsal gamla skóla-
hússins á miðhæð og voru
kennslustofurnar næstar norður-
enda hússins innréttaðar m.a. til
veitingasölu. í suðurenda var hins
vegar rektorsíbúð og á efstu hæð
teikni- og náttúrufræðistofur. Á
jarðhæð voru kennslustofur
beggja vegna við gang norður-
álmu, en í suðurálmu voru ein-
ungis kennslustofur þeim megin
gangsins, er vísar út að Lækjar-
götu. Portnersíbúðin, eða húsvarð-
aríbúðin, sneri út í port þá sem nú,
en í suðurenda var hins vegar
kennarastofa, gagnstætt því sem
nú er. Nánar hefur þó verið skýrt
frá húsnæði Menntaskólans í við-
tali undirritaðs við rektor hans,
Guðna Guðmundsson, en það birt-
ist í Mbl. í júnímánuði.
„Ég tók haustpróf 1927 í kenn-
arastofunni á jarðhæð þegar ég
var í 4.-A og gat ekki tekið vor-
prófið vegna veikinda. Nemandi úr
neðri bekk var að taka veikinda-
próf í enskum stíl og sat andspæn-
is mér við borðið. Þegar leið á
skammtaðan tíma, var laumað til
mín yfir borðið löngum lista með
íslenskum orðum og stóru spurn-
ingarmerki. Að vörmu spori var
listinn sendur aftur til heimahús-
anna útfylltur. Það er ljótt að
segja frá, en þarna brugðumst við
trúnaði, sem okkur var sýndur
með afar mildilegu eftirliti. Hins
vegar hefur samt miskunnsami
Samverjinn löngum þótt falleg
fyrirmynd í samskiptum við
nauðstadda,“ sagði Auður og
brosti.
En það var fleira, sem komi
menntaskólanemum til að brosa á
þessum árum. Margt var ritað um
húfumálið svokallaða. Fyrsta vet-
urinn sem Auður sat Menntaskól-
ann hófust umræður um skólahúf-
ur. Höfðu menn ýmsar skoðanir á
ágæti húfanna. Töldu margir
skólahúfur vera hið mesta þarfa-
SJÁ MIÐOPNU