Morgunblaðið - 20.10.1974, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. OKTOBER 1974
23
sinni grein til að gera nemendur
sína færari í efnafræði. Þannig er
það í öllum greinum. Áhugasamir
kennarar fá aldrei nógan tfma til
að kenna allt, sem þeir telja nauð-
synlegt. Ég býst ekki við, að Helgi
vilji láta fækka tímum I efnafræði
til að auka við islenzkukennsluna,
enda mundi það litt stoða að geta
talað á gullaldarmáli um efna-
fræði, ef ekki er heil brú i þvi sem
sagt er um greinina.
Og þá kem ég að enskunni. Ég
er nú búinn að paufast við ensku-
kennslu i yfir 20 ár og á enn eftir
að hitta þann nemanda, alinn upp
á íslandi, sem ekki kann meira í
islenzku en ensku. Ég er hins
vegar að mörgu leyti sammála
Helga um kennslutilhögunina i
tungumálum nú, en mín forsenda
er sjálfsagt allt önnur en hans.
Ég er I sjálfu sér alveg sammála
Helga um það, að þýðingar eru
veigamikill þáttur i tungumála-
námi, einmitt til þess að „krakka-
greyin“ finni samsvörunina, því
að í skóla ná þau aldrei þeim
tökum á erlenda málinu, að hugs-
unin fari ekki fyrst og fremst
fram á islenzku, hvað sem Helgi
segir. Þýðingar eru nauðsynleg
þjálfun í meðferð beggja mál-
anna. Ef ég ætti hins vegar að
fara út í að lýsa skoðun minni á
tilgangi tungumálanáms, þyrfti
ég meira rúm en mér er hér ætl-
að.
Að lokum vil ég aðeins benda á,
að í ákafa sínum hefur Helga orð-
ið það á að heimta samdrátt f
tungumálakennslu, en lýsa jafn-
framt yfir, að nota megi erlendar
kennslubækur i háskóla. En mér
er þá spurn: Geta stúdentar lesið
bækur á tungumálum, sem þeim
ekki hafa verið kennd eða þá svo
lítið, að ekki er gagn að? Eigum
við að setja alla okkar von á inn-
blástur? Innblástur hefur sýni-
lega komið til f mörgum þýðing-
urn Helga úr „máli kúreka", en að
slíkur innblástur grfpi stúdenta
upp og ofan virðist mér harla
vonlítið.
Mér þykir leitt að þurfa að
segja, að mér leiðist þjóðernis-
þemba alls staðar, líka hjá ljúfl-
ingum.
Jón S. Guðmundsson
Tímabær
varnaðarorð
Jón S. Guðmundsson, yfirkenn-
ari við Menntaskólann í Reykja-
vik svaraði eftirfarandi:
Sjálfstæðisbarátta smáþjóðar er
ævarandi, hefur vitur maður sagt.
Ekki ætti það að eiga síður við um
baráttuna fyrir varðveizlu sjálfr-
ar þjóðtungunnar, helzta ein-
kennis þjóðernisins. Þess vegna
eru varnaðarorð Helga Hálf-
danarsonar f rauninni ævinlega
tímabær. Hann er að vísu þung-
orður, en von er, að þeim manni,
sem af mestri snilld núlifandi
manna hefur islenzkað erlend
öndvegisrit, falli þungt að sjá og
heyra Islenzku máli eins herfilega
misþyrmt og iðulega er gert. Ekki
fer milli mála, að nú á dögum er
það ein tunga aðeins, sem íslenzk-
unni stafar hætta af, svo yfir-
þyrmandi eru hin ensku áhrif
orðin. Til munu vera þeir ungl-
ingar, — og þarf raunar ekki ungt
fólk til, — sem geta vart farið
með óbrenglaða Ijóðlfnu á móður-
málinu, en eru sisönglandi eitt-
hvert enskt dægurvisnahröngl.
Helgi Hálfdanarson kennir að
nokkru leyti skólunum úm og að-
ferðum þeirra í málakennslu.
Undir það get ég tekið, þó með
þeim fyrirvara, að ég hygg sumt í
ádeilu hans koma nokkuð seint,
a.m.k. að þvi er varðar þann
skóla, er ég þekki bezt til,
Menntaskólann í Reykjavík.
Mönnum hættir til að hrekjast
öfganna milli, og þegar „hin nýja
málakennsla“ hófst hér fyrir all-
ínörgum árum, var það talið
nánast sáluhjálparatriði að þýða
aldrei neitt á islenzku. Nú held
ég, að þetta viðhorf sé talsvert
breytt, þótt enn kunni einhvers
staðar að eirpa eftir af fyrra ein-
strengingshætti. — Um islenzku-
Jkennsluna i „gamla skólanum"
skal ég aðeins segja það, að til
hennar er varið, enn að minnsta
kosti, nokkru fleiri kennslustund-
um e^i reglugerð um menntaskóla
mælii*, fyrir um, enda ná þau
ákvæði engri átt. Aðeins einu
máli er helgaður lengri timi:
ensku i máladeild! (Það skyldi þó
aldrei vera, að þarna ættum vér
Islendingar ' dálítið heimsmet?)
Jafnframt er nú lesið drjúgum
meira en fyrrum tfðkaðist af
ýmsu þvi, sem bezt hefur verið
ritað bæði að fornu og nýju hér á
landi. Og svo bjartsýnn er ég —
þrátt fyrir allt — að ég tel mig
mega fullyrða, að móðurmálið sé
ekki óvinsæl námsgrein meðal
nemenda almennt og'jafnvel þvi
vinsælli sem ofar dregur f skól-
anum og skilningur á gildi þess
vex. — En holl er ádrepa Helga
Hálfdanarsonar, og hafi hann
heill mælt.
Leitum úrræða
Kristján J. Gunnarsson,
fræðslustjóri f Reykjavík svaraði
spurningunni þannig:
Fáir geta með meiri rétti gagn-
rýnt, ef þeir sem standa vörð um
varðveislu móðurmálsins, kynnu
að sofna á verðinum, heldur en
Helgi Hálfdanarson. Svo mikið
hefur framlag hans verið í þágu
fslenskrar tungu og bókmennta.
Og ekki furðar mig þótt Helga
ofbjóði, ef islenskt skólafólk er
þess ekki umkomið að orða á ís-
lensku einfalda hugsun af er-
lendu máli.
Við lestur greinar Helga varð
mér Ijósara en ella, hversu mjög
okkur skortir ýmsar forsendur til
að meta stöðu islenskrar tungu f
nútíð og fortíð, þannig að unnt sé
með samanburði að kanna þær
breytingar sem islenskan er að
taka og öll mál eru á hverjum
tíma undirorpin. Á grundvelli
slíkrar upplýsingar eru fyrst skil-
yrói til að úrskurða hvort gengið
er til góðs eða „norður og nióur“.
Fjöldi spurninga vaknar, sem
ekki er unnt að fá svör við, að
minnsta kosti ekki svör sem frem-
ur eru studd rökum en tilfinn-
ingu eða skoðun. E.t.v. væri fátt
nauðsynlegra við leit úrræða til
varðveislu tungunnar í ger-
breyttu íslensku samfélagi heldur
en að fá að minnsta kosti sumum
slíkum spurningum svarað og fátt
verðugra verkefni islenskum mál-
visindamönnum.
Breytt staða
Að hverju leyti er aðstaða
barna til að læra íslensku önnur
nú en hún var? Þriggja kynslóða
heimilið (afi og amma, faðir og
móðir, börn) var hæfara til að
skila málinu áfram litt breyttu en
tveggja kynslóða heimilið.
Hve miklu af uppvaxtarárum
sfnum ver barnið í félagi fullorð-
inna og hve miklu í hópi barna?
Hér hefur orðið mikil breyting á,
enljóster, aðþvi skemmri tima
sem barnið er með fullorðnum og
talar við fullorðið fólk, þvi færri
kennslustundir fær það i móður-
máli sínu, og því lengur sem það
dvelur I hópi barna, verður það
háðara barnamáli i orðaforða,
málnotkun og framburði. Hvort
tveggja hefur þetta snúist á verri
veg hvað varðveislu og notkun
málsins snertir.
í slenska — skólar
Er hægt að vinna það upp f
skólum, sem þarna tapast? Hve
mörgum islenskutímum þyrfti að
bæta við vikulega til þess að svo
mætti verða? Hversu mikið þyrfti
fUIlorðinn uppalandi (fóstra,
kennari) að geta talað við hvert
einstakt barn, til að vinna upp
þennan mismun nútfðar og for-
tíðar. (Ekki má gleyma þvf, að á
uppeldisstofnunum eins og barna-
heimilum og skólum eru sam-
skipti ekki eingöngu milli upp-
alandans annars vegar og barn-
anna hins vegar, heldur ekki sið-
ur milli barnanna innbyrðis, enda
óhjákvæmilegt og nauðsynlegt að
svo sé).
Mér finnst skorta rök til að geta
svaraó þvi skilyrðislaust hvort
hægt sé að búa þannig að skólum
(og ekki síður barnaheimilum, en
þangað koma börn stundum áður
en þau eru altalandi) að þeir
verði þess umkomnir að vinna
upp þennan aðstöðumun. Með þvi
er ekki sagt að ekki beri að endur-
skoða íslenskukennslu skólanna,
e.t.v. að umfangi og ekki siður
innihaldi. tslenskukennslan
hefur hingað til mest beinst að
ritmáli og málfræði en fremur
látið talmálið lönd og leið. Breyt-
ing eins stafkróks i ritmáli veldur
mönnum mun meiri áhyggjum en
ýmis óheillatákn f framburði og
málnotkun. Hversu margir
myndu til dæmis vilja spara þá
orku, tíma og fyrirhöfn sem það
kostar að kenna ypsflon i ritmáli,
til ráðstöfunar við kennslu tal-
máls?
Ef kennslu- og uppeldismark-
mið skólanna væru jafn afgerandi
og alls ráðandi I uppeldi þjóð-
arinnar og margir virðast gera sér
vonir um, þannig að varla þurfi
annað en setja upp ákveðna for-
skrift og styðja svo á hnappinn til
að ná fyrirfram útreiknuðum ár-
angri, væri margt öðruvísi en er
(betra? verra?). En hér kemur
fleira til. Þegar allt kemur til alls
er dvöl nemenda f skólum ekki
nema um það bil þrjár til sex
klukkustundir á dag, oftast fimm
daga vikunnar i sjö til niu mánuði
Baldur Ragnarsson
og stundum áhöld um, hvort má
sin meira, það sem býðst innan
skóla eða utan. Þetta á vissulega
ekki síður við um móðurmál og
erlend máláhrif en annað, en í þvf
samhengi má minna á fjölmiðla,
kvikmyndir, dægurlög o.fl. o.fl.
í þessu samhengi má minna á,
að varðveisla móðurmálsins er
e.t.v. háðari tísku, tfðaranda og
þjóðerniskennd en mörgu öðru.
Þyki það eitthvað til að státa af,
að geta fremur þýtt islensku á
erlent mál heldur en erlent mál á
fslensku (en sú staðhæfing getur
allt eins verið tilfundin eins og
raunveruleg) er það út af fyrir
sig óheillamerki. Að gefinni for-
sendu sem þessari, gæti t.d. þjóð-
ernisvakning, sem fyndi sér far-
veg innan skólans, orðið
árangursrikari til stuðnings
móðurmálinu en fjölgun kennslu-
stunda í því ein saman.
Dekur skólanna
við málanám
Á að kenna erlend tungumál í
skólum? Ef svo er, þá á hvaða
skólastigum og hve mörg? Þessar
spurningar eru ekki sérstæðar
fyrir íslenskar aðstæður, þeirra
hefur verið spurt og þeim svarað i
flestum löndum. Svörin eru nokk-
uð mismunandi. Áhrif hefur
hvort þjóð býr við stórt málsvæði
eða litið, hvaða árangri er stefnt
að við námslok, hvert er greindar-
far nemenda, hvort um er að ræða
einkaskóla eða almenna skóla og
fleira. í löndum þar sem takmark-
ið er að nemandi geti við námslok
notfært sér erlent mál með þeim
hætti, að málaerfiöleikar verði
ekki téljandi hindrun samskipta,
er málanámið langvfðast hafið í
barnaskóla, oft við'fellefu eða tólf
ára aldur en stundum níu eða tiu
ára. Reyndin er sú, að það kostar
mikla vinnu og fyrirhöfn að nema
erlend tungumál að því gagni að
ekki sé mest um sýndarmennsku
að ræða, og þvi fyrr sem það er
hafið, þvi auðveldara. Auðvitað er
fljótlegra að læra tungumál með
dvöl og kennslu (beinni eða
óbeinni) f landinu sjálfu, en það
er þvi miður kostnaðarsamari að-
ferð en allur þorri fólks hefur
efni á. Ég fæ heldur ekki alveg
skilið, hvers vegna sá sem fer
utan nemur „að jaf naði nógu vel á
örskömmum tima mál þeirrar
þjóðar, sem hann gistir, þótt hann
sé aðeins orðabókarfær í upphafi
dvalar", eins og H.H. segir í grein
sinni, ef sá hinn sami getur
hvorki orðið talandi eða skrifandi
á sitt eigið móðurmál, sem hann
hefur þó alist upp við frá blautu
barnsbeini.
Margar þjóðir stórar og smáar
búa við tvær jafn réttháar þjóð-
tungur, ýmist skyld mál eða ólík.
Við þær aðstæður hefst málanám-
ið venjulega I barnaskóla, þar
sem nemandinn hefir annað mál-
ið sem móðurmál, en hitt málið
er honum einnig nauðsynlegt að
geta tileinkað sér og stundum
skylt. Vegna umræðuefnis, sem
hér er á dagskrá væri fróðlegt að
afla gagna um, hvort skaðlegar
víxlverkanir milli tungumála eiga
sér stað, þar sem þessar aðstæður
eru fyrir hendi.
Á meðan erlend málakennsla
hófst fyrst á gagnfræðastigi (og
siðan eru raunar aðeins fá ár) var
því oft haldið fram (án nokkurs
rökstuðnings) að gagnfræðingar,
ef ekki einnig stúdentar, gætu
hvorki talað, skilið né skrifað og
laklega lesið þau erlend mál, sem
þeir höfðu numið. Alhæfing af
þessu tagi er auðvitað fráleit og
verður hvorki sönnuð né af-
sönnuð. Fjöldi fólks hefur í þessu
efni fyrir sér eigin reynd og getur
þá hver svarað fyrir sig.
íslenska á islandi
Margar stoðir renna undir það
að t.d. i opinberum samskiptum
við aðrar þjóðir, (ráðstefnur, mót-
tökur og annað slfkt), sé af hálfu
íslendinga islenska notuð á is-
landi, túlkuð á annað mál þegar
þess gerist þörf og mál erlendra
gesta sé túlkað á fslensku, mæli
þeir ekki á islenska tungu. Ég tek
undir þá skoðun H.H., að mér
finnst í þvi felast óþarfa undir-
lægjuhættur að þóknast útlend-
ingum með þvi að sniðganga
móðurmálið við slik tækifæri,
eins og altftt er, enda þótt við-
staddir Islendingar skilji þau er-
lendu mál, sem notuð eru. Hitt er
svo annað ef beita á þessari reglu
í öllum almennum samskiptum
innlendra og erlendra á fslenskri
grund myndi það i reynd rjúfa
mörg tengsl, sem okkur eru mikil-
væg, vegna þess að ísland er i
þeirri stöðu að við þurfum meira
að sækja til annarra þjóða en þær
til okkar.
J af nf ramt því, að við gerðu m þ að
að skýlausri kröfu, að Islenskayrði
notuð á íslandi, t.d. f sambandi
við viðskipti, yrðum við að gera
þá kröfu til sjálfra okkar að tala
mál hverrar þjóðar, sem við
ættum viðskipti við i heimalandi
hennar. Ekki yrði það til að létta
íslendingum tungumálanám.
(Guð hjálpi okkur um það leyti,
sem við verðum farnir að selja
skreið til allra Afríkuríkja, að
maður nú ekki tali um Japan!) Ég
býst við að þrátt fyrir allt sé það
töluvert hagræði fyrir islendinga,
sem eru hlutfallslega háðari
verslun og viðskiptum en flestar
aðrar þjóðir, að geta komist upp
með að nota ensku sem viðskipta-
mál næstum hvar sem er I heim-
inum.
Að standa eða falla
öllum tslendingum ætti að vera
ljóst, að varðveisla tungunnar er
forsenda tilveru okkar sem
þjóðar, sem og það að ekki er
sjálfgefið að sú varðveisla takist.
Gefa ber gaum að hættumerkjum,
greina orsakir þeirra af raunsæi
fremur en tilfinningahita, og
kosta hverju því til sem raunveru-
lega getur úr bætt. öllum hlýtur
einnig að vera ljóst, að hversu
göfug sem tunga okkar er og
okkur dýrmæt, getur hún aldrei
orðið okkur tæki til þeirra sam-
skipta sem við þörfnumst við
aðrarþjóðir.
Ef það sýndi sig, gagnstætt
reynslu annarra þjóða, að erlend
málakunnátta stefni móður-
málinu f hættu, ættum við aðeins
um tvo valkosti: að byggja múr
einangrunar umhverfis tungu
okkar og menningu, eða fórna
tungu okkar og menningu fyrir
samskipti við aðrar þjóðir. Hvor
þessara leiða sem er, myndi að
mínu mati fela i sér glötun. Sumir
kunna að visu að gæla við þá
hugsun, að menntun og þar með
málakunnátta og beinn aðgangur
hvers einstaklings að andlegum
og verklegum menningarverð-
mætum annarra þjóða, þurfi ekki
að vera almennings eign, heldur
fárra útvaldra eins og biblfan
forðum. En þeir dagar eru liðnir.
Islendingar geta ekki framar
lifað í einangrun og verið sjálfum
sér nógir, ef það er þá annað en
goðsaga að þeir hafi nokkru sinni
getað það (þeir féllu úr hor,
drógu fram Iffið á gjafakorni og
mændu bjargþrota eftir fyrstu
vorskipum).
Islendingar nútimans eru
kröfuhörð þjóð. Ef framleiðsla
þeirra og viðskipti við aðrar
þjóðir geta ekki haldið uppi lífs-
Halldór Halldórsson
kjörum eins og best gerist, hefur
það sýnt sig að tilhneiging er til
að flótti bresti í liðið og þeir sem
hlutgengir eru á alþjóðamarkaði
gætu leitað annarra landa. Ef
svo færi yrði eftir skilin sundruð
hjörð, úrræða-ogforystulítil, sem
tæplega yrði þjóð til langframa.
Eg efast um, að bölsýnismanni á
framtið islenskrar þjóðar, sé ekki
illspá af þessu tagi nærtækari og f
raun trúverðugri heldur en sumt
annað, sem þó oftar er nefnt.
Efnahagsleg rangarök þjóða eiga
sér nefnilega ekki sfður stað en
menningarleg, nema saman fari,
sem liklegast er.
Leiðin til þess að svo fari ekki,
er að islensk menning haldi
áfram að vera vaxtarspróti er
dregur næringu úr erlendum
menningarstraumum, svo sem
áður var, og endurnýi sig jafnt á
verklegum sem andlegum svið-
um. Framtið islendinga byggist á
því að þjóðin sé i öllum skilningi
nægilega sterk til að umgangast
erlend áhrif án þess að verða
þræll þeirra.