Lesbók Morgunblaðsins - 14.07.1968, Blaðsíða 2

■/■ i
tiðlIK zr. x\m*, l?jfí. nea %c fiþ? iöf:f
?ia W Tð|A.í9^-s¥ tiú\f m. á$b$ kytnr, é{> i |
SÖWpfl|f§|| e.e j>,í.V.
hr |
7f ÍtftTönö- 4\c Uífc íifn»n f fen jnSltd íi4iTsðlíf
«r.i J># ^ tó í w* *rV
( ■ f.tc ;tr fAt Isrcpa. tc

ÍV^*.A4
* ■' f |€t* VC{V^m^
S’v ”;’> íw; ■ ,;i>t?v-!/"/f» cstóbn itnitjll
ni| m « þA w Uiúat W , ,
,«,’-.y. V»c 0/V i>*Í!TWÍ ^f,4* *•>&
■VV t%'t« í V fol,tí; %? ?»"»*** %«
"* "f ‘íV:^
W mitV ty^tr, tnvmððf ¥ \aT
■ x
itðkv l .,’<■
p& VruV]
, írf»

Siða úr Konungsbök eddukvæða frá ofanverðri 13. öla.
EDDA OC HÓMER
það stig, sem oft er nefnt hetjuöldin,
mjög oft svipuð, og er nóg að sinni að
vísa til rits Chadwicks með því nafni,
þess sem fyrr var nefnt; er þar miklu
ljósi varpað á þetta efni.
Eru nokkur bein áhrif frá Hómers-
kvæðum á eddukvæði? Því mun í heild
verða að svara neitandi. En eitt og eitt
minni mun þó eða kann þó að hafa bor-
izt frá sagnaheimi grískra hetja norður
eftir. Líklegast má telja, að sögnin um
smiðinn Völund sé að einhverju leyti
runnin frá sögninni um smiðinn Daidal-
os á Krít, enda er Labyrinþos nefnt á
norrænu Völundarhús. Þá má sögnin af
því, er Guðrún Gjúkadóttir deyddi
sonu sína og gaf Atla Húnakonungi
manni sínum hjörtu þeirra að eta, vera
runnin frá sögunni af því, er Prokne
hefndi sín á manni sínum Tereus, eða
Atreus á Þýestes bróður sínum, ef
þetta er þá ekki flökkuminni og slóð
þess órekjanleg. Sömuleiðis kann Pólý-
femssögnin og Meleagrossögnin að hafa
komið munnlega til Norðurlanda, svo
og ýmis þjóðsagnaminni, en ekki
varðar það eddukvæði, og eigi heldur
það, þó að norrænir Væringjar kunni
að hafa numið sagnir í Býzans á
10.-11. öld, enda munu þær sagnir flest-
ar hafa verið austrænar. Um þekkingu
Væringja á Hómerskvæðum er ekki vit-
að.
Eins og kunnugt er, voru ritaðar
margar sögur og kvæði á Vesturlönd-
um um Alexander mikla. Eitt þeirra,
eftir Gautier af Chatillon (Gualterus
de Casaellione), var þýtt á íslenzkt
mál af Brandi biskupi Jónssyni fyrir
1264 að hvöt Magnúsar Noregskonungs.
Þýðingin er fræg fyrir ágætan stíl,
þróttmikinn og fjölskrúðugan. Sagan
lýsir Alexander sem eins konar tíber-
mensch. Á Norðurlöndum létu menn sér
títt um mikilhæfar persónur, og birtist
það víða í kvæðum og sögum; þetta
gerði Alexander sögunnar tilfýsilegri
fyrir íslenzka höfðingjastéttarmanninn,
sem þýddi, en því lengra sem kemur í
sögunni, því ljósara er, að hún er rann-
sókn á oflæti (hybris).
Á einum stað í þessari sögu segir frá
því, að Alexander hafi farið að leita
grafar Akkillesar og mælt á þessa leið:
„Mikil sæmd var honum í því að sigra
svo mikinn kappa sem Ektor var, en
það þykir mér honum þó mestur sæmd-
arauki verið hafa, að svo góður klerk-
ur sem Hómerus var, gerði bók um hans
stórvirki, þá er allan aldur mun uppi
vera.“ Sú hugmynd, að hetju geti ver-
ið hvað mestur sómi að lofkvæði eða
skráðri sögu, sem varðveitir minning-
una um afrek hans, er algeng í nor-
rænum bókmenntum, alveg eins og
í grískum hetjukvæðum.
En Hómer, sem Alexanders saga get-
ur um, hvað um hann? Þekkti höf-
undur eða þýðandi kvæði Hómers frá
fyrstu hendi? Nei, því er miður. Hans
er við og við getið í íslenzkum mið-
aldabókmenntum, en ævinlega úr mikl-
um fjarska. Um Trójustríð og fall
Tróju er til saga á íslenzku, líklegast
rituð á íslandi á 13. öld og eldri en
þýðing Alexanders sögu. Hún nefnist
Trójumannasaga. Upphaf hennar segir
frá heiðnum goðum, Satúrnusi á Krít og
börnum hans, en þó mest af ástaræv-
intýrum Seifs. Efni virðist sótt í ýmis
miðaldarit, og eru sögurnar mjög
brenglaðar. Þá segir frá Argóarförinni
og Jason, og frá afrekum Heraklesar
(t.d. stríði hans við Trójumenn). Aðal-
heimildin um Trójustríðið er því miður
Dares Phrygius: De excidio Trojæ, og
þegar hann þrýtur taka við frásagnir
eftir Virgil og Ovíd (sem vitanlega eru
nefndir hér með fullri virðingu). Inn
í texta Daresar er skotið köflum, flest-
um úr öðrum kunnum heimildum, en
álíka merkilegum. En svolítið nær Hóm-
er komumst vér þó. í handritsbroti af
sögunni eru kaflar, sem vantar að meira
eða minna leyti í aðalhandritið (Hauks-
bók), og er þar átta sinnum vitnað í
skáldið Hómerus (Húmerus). Hér eru
kaflar teknír úr Homerus latinus (eða
Pindarus Thebanus), en það er latn-
eskur útdráttur úr Ilíonskviðu.
Auk þessa er svo Hómers getið á fá-
einum stöðum í íslenzkum miðaldarit-
um. Þannig segir í Breta sögum,
Brittaniæ eftir Geoffrey af Monmouth,
að á dögum Samúels spámanns hafi
Hómerus skáld lifað: hér bætir hand-
ritsbrotið við: „er kallaður var ágæt-
astur a‘ð skáldskap og málfimi". í einu
handriti af Göngu-Hrólfs sögu er svo
sagt um ótrúlega frásögn: „Hefðu þeir
það vel mátt segja, að á annan veg
hefði að borit, ef þeir vildi; hafa þeir
og sumir spekingar verið, er mjög hafa
talað í fígúru um suma hluti, svo sem
meistari Galterus í Alexanders sögu eð-
ur Úmeris skáld í Trójumanna sögu,
og hafa eptirkomandi meistarar það
heldur til sanninda fært en í móti mælt,
að svo mætti vera; þarf og engi meira
trúnað á að leggja en hafa þó gleði af,
á meðan hann heyrir.“
Þessi saga, sem í er töluvert af æv-
intýraminnum og kynjaefnum, en ann-
ars að nokkru spunnin úr heila höf-
undar, mun vera frá því snemma á 14.
öld. Þá var ritað mikið af riddarasög-
um á fslandi, og gætir þar víða áhrifa
frá Alexanders sögu eða Trójumanna
sögu eða öðrum ritum, sem í hefur kom-
izt grískur lærdómur. Einkennilegt er,
að á þessum tíma stæla menn á íslandi
ekki mikið undur hins brezka sögu-
efnis (la matiére de Bretagne), og lítið
ber á nöfnum þaðan, en aftur á móti
úir og grúir af grískum nöfnum í þess-
um ritum. Væri þetta efni allt ver.t nán-
ari rannsóknar. Grískt söguefni úr mið-
aldaritum er mest í Kirjalax sögu (nafn
ið er s.s. Kyrios Alexios) og Vilhjálms
sögu sjóðs, þar sem margt óskylt bland-
ast þó saman við. Um síðarnefnda sögu
greinir í upphafi hennar, að hún hafi
verið fundin í Babýlon og samsett af
Hómer. Um þetta segir lærdómsmaður-
inn Brynjólfur biskup Sveinsson (á 17.
öld): „Non qvod Homerus hoc opus
unqvam scripserit, verum qvod materi-
am hyperbolarum auctor ex Homero
hauserit", og merkir það: „Ekki svo
að skilja, að Hómer hafi nokkum tíma
skrifað þetta verk, en ýkjur efnisins
kann höfundurinn að hafa þaðan.“ Á
þeim dögum voru ekki allir lærðir menn
eins hrifnir af Hómer og um 1800. Geta
má þess, að Árni Magnússon, hinn
mikli handritasafnari, segir svo um Vil-
hjálms sögu sjóðs: „Er sú lygilegasta
trölla og bardaga saga.“ Honum var
ljóst, að það sem segir um uppruna
hennar er ein hinna vanalegu miðalda-
lyga. En Hómer er innan sjóndeildar-
hringsins, það er auðsætt, þó að hann
sé óefað í miklum fjarska.
Með endurreisninni berst vestur og
norður í álfu raunveruleg þekking á
grísku máli og bókmenntum. Grísku-
kennsla í latínuskólum á íslandi virð-
ist hafa tíðkazt eitthvað frá 1600. Árið
1743 var gerð ný tilskipun um skólana,
og var þá grískan fest þar í sessi; var
lesið Nýja testamentið. Árið 1804 var
skóli fluttur að Bessastöðum, og jókst
þá griskulærdómur; voru nú lesin ver-
aldleg rit grísk. Mátti heita, að kennsla
í grísku væri i blóma, unz hún varð að
þoka fyrir nýju málurthm. En þegar Há-
skóli íslands var stofnaður 1911, hófst
þar grískukennsla, í fyrstu fyrir stú-
denta í guðfræði, en síðan fyrir kenn-
ara menntaskólanna og aðra.
Allt frá lokum 16. aldar er getið á
Islandi manna, sem kunnu grísku. Á 17.
öldinni var frægastur þeirra Brynjólf-
ur biskup Sveinsson. Til er bókaskrá
hans frá efri árum, gedð af sérstöku
tilefni, þar er æði margt grískra bóka,
en ekki er þar Hómer, fráleitt af því að
biskup hafi ekki átt rit hans, heldur af
annari ástæðu, sem geta má sér til um.
Kunn er saga af því, að Brynjólfur
talaði í Kaupmannahöfn við grískan
mann frá Þessaloniku. En svo að vér
missum ekki alveg sjónar á Eddu í leit-
inni að Hómer, má geta þess, að Bryn-
jólfur biskup eignaðist aðalhandritið af
Sæmundar-Eddu og tvö aðalhandrit
Snorra-Eddu.
Ýmsir aðrir grískumenn eru nefndir á
íslandi á þessum öldum, en í mestum
blóma var þó grískukunnátta þar á 19.
öld. Þá var þýtt allmikið af forngrísk-
um ritum, sumt af því er prentað, sumt
enn í handritum. Þá kynnast fslending-
ar Hómer sjálfum, og verða til tvær
þýðingar, önnur í óbundnu máli eftir
Sveinbjörn Egilsson, hin í bundnu máli
með bragarhætti eddukvæðanna, að
nokkru leyti eftir sama mann, að
nokkru leyti eftir son hans, Benedikt
Gröndal. Loks eru til stuttir kaflar eft-
ir skáldið Grím Thomsen þýddir á sex-
liðahátt.
í Hómers-þýðingu Sveinbjamar Eg-
ilssonar mætast Edda og Hómer loks á
íslandi. Verður þá ljós bæði mismunur
og líkingar.
Lítum fyrst á ljóðaþýðingu Svein-
bjarnar. Þegar hann velur sér eddu-
kvæðahóttu til þýðingarinnar, er það
að því leyti viðeigandi, að það var sá
bragarháttur sem oftast var við hafður,
þegar íslendingar hinir fornu ortu frá-
sagnarkvæði. Undir honum voru ort
heiðin goðakvæði og hetjukvæði, og
við hann var tengt orðfæri, sem skylt
var skáldlegu orðfæri Hómers, hafið
upp yfir hversdagsræðu, en gætt tign-
um einfaldleik. En þessi bragarháttur
var mjög ólíkur hexametri Hómers. Hér
á ég ekki aðeins við það, að forngrísku
hættirnir byggðust á hljóðdvöl, en ger-
manskir hættir voru fyrst og fremst
með áherzluhrynjandi. En öllu var
þjappað saman í eddukvæðaháttunum,
vanalega er línan (vísuorðið) aðeins
tvö ris með nokkuð frjálslegum fjölda
hnigatkvæða, en í heild stefnir þó allt
að fjórum til fimm atkvæðum á línu.
Risatkvæðin, eitt eða fleiri, aukast að
magni, af því á þau fellur setning höf-
uðstafa og stuðla, en hún tengir að
jafnaði saman hverjar tvær línur.
(Þetta er skiíningur íslendinga á hátt-
um, bæði að fornu og nýju). Auðsjá-
anlega eru þessir línuskömmu hættir al-
ólíkir hexametri, sem breiðist út og
rennur léttum straumi áfram. Að orð-
færi er líkingin við Hómer miklu meiri:
óvíst er, að til sé nokkuð Evrópu
mál, þegar grískan er frátalin, sem ger-
ir eins auðvelt fyrir og íslenzka í mynd-
un samsettra orða: fjöldi þeirra var í
eddukvæðum, eða dróttkvæðum: þar
var gnægð skáldlegra heita: Loks not-
aði Sveinbjörn töluvert kenningar, sem
eru eins konar skáldlegar umritanir, í
þessum ljóðaþýðingum, en af þeim er
lítið hjá Hómer.
Þó að ljóðaþýðingar Sveinbjarn-
ar hafi margt til ágætis sér, munu all-
ir á einu máli um það, að þýðingar
hans á Hómerskvæðum á óbundið mál
beri af þeim. Það eru hin klassisku
verk hans. Hér er hinn breiði straum-
ur sem betur hæfir sexliðungur en forn
ydðislag; orðfærið er enn sem fyrr gætt
göfugum einfaldleika, en þó hafið upp
yfir hversdagsræðu; þar rennur saman
munntémi mælts máls — stundum sæk-
ir Sveinbjörn vísvitandi orðatiltæki í
Framhald á bls. 5
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. júlí 1968