Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1968, Blaðsíða 1

0
Bzta
verzlunarlóð í
Reykýavik
og ágrip af sögu hennar
Grein eftir Árna Óla
egar reynt skal að rekja sögu
elztu verzlunarlóðarinnar í
Reykjavík, verður ekki hjá því komizt
að átta sig ofurlítið á því hvernig hér
var umhorfs um þær mundir, er
Reykjavík breyttist úr bóndabæ í verk-
smiðjuþorp. Og þá verður heldur ekki
hjá því komizt að inn í þá frásögn
komi nokkrar endurtekningar á því,
sem fjallað hefir verið um í öðrum
greinum um Reykjavík. En flestar þær
endurtekningar verða þó meðfram til
þess að árétta það, sem áður hefir ver-
ið sagt og þær ályktanir, sem þar af
hafa verið dregnar.
Bærinn Vík stóð syðst undir Grjóta-
brekkunni á því svæði, sem nú er milli
Túngötu og Grjótagötu, og sneru stafn-
ar mót austri. Syðsta bæjarhúsið mun
hafa verið það er kallaðist seinna Ull-
arstofa, en þar stendur nú húsið Upp-
salir. Nyrzta bæjarhúsið var hinn svo-
nefndi Skáli. Þetta hefir verið sérstakt
hús, laust við bæinn, og stóð um það
bil sem nú er Grjótagata 4. Fyrir fram-
an bæinn var stórt hlað, en austan við
það kirkjugarðurinn og kirkjan. Þar
fyrir austan var svo Austurvöllur,
nefndur svo til aðgreiningar frá Hóla-
velli, sem var annar hluti Víkurtúns og
var suður frá bænum, vestan við tjörn-
ina. Austurvöllur var sjálfgirtur á tvo
vegu, að sunnan var tjörnin, en að aust-
an lækurinn. Að norðanverðu var hár
grjótgarður rétt ofan við malarkamb-
inn og náði hann frá læknum vestur
undir Grófina. Fyrir ofan Grófina stóð
allmikið hús, hlaðið úr torfi og grjóti
og með torfþaki. Þetta var naust þeirra
Víkurmanna og hét Ingólfsnaust.
Margar hjáleigur lágu þá undir Vík,
en hér þarf ekki að geta annarra en
þeirra, sem voru fyrir vestan þetta
svæði. Syðst var Melshús og stóð þar
sem nú er norðurhlutinn af kirkjugarð-
inum á Melunum. Þá kom Hólakot og
stóð hér um bil þar sem nú er Garða-
stræti 41. Landakot stóð þar sem nú er
prestsetur og skóli kaþólskra, en norð-
austur af því stóðu Götuhús. Þar aust-
ur af og fram á brekkunni stóð Grjóti.
Þessi brekka var öll ein stórgrýtisurð
þar fyrir norðan niður af Grófihni. En
neðan v:ð urðina lá sjávargatan frá Vík
niður í Grófina. Og vegna þess, að hjá-
leigumennirnir reru allir upphaflega á
útgerð Víkurbóndans, þá lágu einnig
þangað sjávargötur þeirra. Það er at-
hyglisvert að þessir stígar urðu síðan
að götum, þegar þorp fór að myndast.
Þeir í Melshúsum og á Hólavelli gengu
fyrir neðan Hólavallartún niður að Vík,
og úr þeim götuslóða varð seinna Suð-
urgata. Frá Landakoti lá stígur niður
með Götuhúsatúninu til Vikur og þar á
sjávargötu Víkur, en úr þessum stíg
varð Túngata. Frá Grjóta var gengið
þvert niður brekkuna norðan Víkurbæj-
arins, og úr þeim stíg varð svo seinna
Grjótagata. Frá Götuhúsum lá stígur
skáhallt meðfram Hlíðarhúsatúni niður
undir Grófina, en snarbeygði þá niður
brekkuna og niður á sjávargötu Víkur.
Úr þessum stíg, er kallaður var Götu-
húsastígur, varð seinna norðurendinn á
Mjóstræti og Fischersund. Frá Hlíðar-
húsum, er þá var sjálfstæð jörð, lá stíg-
ur yfir túnið niður í Grófina og var
kallaður Hlíðarhúsastígur. Úr honum
varð síðar Vesturgata. Á þessu má sjá,
að allar sjávargöturnar frá þessum býl-
um hafa stefnt í Grófina og seinna orð-
ið að umferðargötum í kaupstaðnum.
Þær geta því enn um nokkurt skeið
sýnt, hvar menn lögðu upphaflega leið-
ir sínar á milli býlanna. Merkilegast er
þetta þó um Götuhúsastíginn, sem lá
nær í vinkil, er hann nálgaðist Gróf-
ina. Hvernig stóð á því? Það hefir auð-
vitað verið vegna þess, að þeir hafa
krækt niður me'ð naustinu sunnan við
það.
Engar heimildir mun að finna fyrir
aldri hjáleiganna í Reykjavík, en gaml-
ar gætu sumar þeirra hafa verið. Þó er
talið, að hjáleigur fari ekki að byggjast
hér á landi fyrr en eftir 1300. Sam-
kvæmt Jarðabókinni 1703 sýnast Götu-
hús vera gott býli og gæti því verið
með elztu hjáleigunum. En sjávargatan
þaðan sýnir, vegna þess hve einkenni-
lega hún liggur, að naustið í Grófinni
hafi verið eldra heldur en býlið.*)
Ingólfsnaust hét það og var kennt
við Ingólf Arnarson hinn fyrsta land-
námsmann og bónda í Reykjavík.
Fylgdi sú sögn nafni, að Ingólfur hefði
í öndverðu sett naust sitt þarna, og
þarf varla að draga í efa, að sú sögn
sé rétt. Grófin var bezti lendingarstað-
ur í víkinni frá landnámstíð og allt
fram til þess tíma að þar voru gerð
hafnarmannvirki. Landnámsmaðurinn
hefir orðið að treysta mjög á fiskveið-
ar, enda hefir hann verið vanur því
frá Noregi. Og þar var venja að reisa
naust hjá lendingarstöðum.
Sögnin um uppruna nafnsins fylgdi
naustinu meðan það stóð þarna og þó
mikið lengur, því að 85 árum eftir að
naustið var rifið, vissu fræðimenn um
sögnina og treystu því að hún væri rétt.
Þá var til félag menntamanna í Reykja-
vík og nefndist Kvöldfélagið. Árið 1864
kaus það sérstaka nefnd til þess að at-
huga og gera tillögur um hvað nauð-
synlega þyrfti að gera í sambandi við
Þjóðhátíðina, er halda skyldi 1874. Ein
af tiliögum nefndarinnar var sú, að
gera skyldi „uppdrátt af Reykjavik og
setja þar á hin fornu örnefni, t.d. Ing-
ólfsnaust". í þessari nefnd áttu sæti
þeir Sigurður Guðmundsson málari.
Sveinn Skúlason alþingismaður, Gísli
Magnússon latínuskólakenari og Jón
Þorkelsson rektor. Þessir menn mundu
ekki hafa minnzt sérstaklega á Ingólfs-
*) Naust mun sennilega hafa verið
fleirtöluorð í fornu máli, sbr. örnefnið
Naustabrekka í Viðey. En hér er notuð
eintölumyndin.
naust sem fornt örnefni nema vegna
þess að þeir hafi verið sannfærðir um,
að sögnin sem fylgdi nafninu væri
rétt.
Annað naust var utan Örfiriseyjar-
granda og hét Ánanaust og við það var
seinna kennd hjáleiga frá Hlíðarhúsum.
Naustið hefir verið kennt við einhvern
mann, sem Áni hefir heitið. Það nafn
var fornt og er horfið um 1400. Ólafur
prófessor Lárusson segir svo um þetta
(Byggð og saga): „Nafnið Ánanaust
sýnir, að þar hefir í fyrstu verið naust
og skipsuppsátur. Sjálfsagt hafa þau
naust verið frá Vík, og staðhættirnir
skýra það, hvers vegna þau naust voru
þar vestur frá. Auk heimanaustanna,
sem hafa verið í Grófinni, hefir verið
heppilegt að hafa önnur naust fyrir
vestan grandann, sem nota mætti, er
þannig stóð á sjó, að ekki var skip-
gegnt yfir grandann". Má á þessu sjá
að hann hefir talið naustið í Grófinni
fornt.
Á uppdrætti Hoffgaards af Reykjavík
1715 verður ekki betur séð, en að þrjú
hús hafi þá verið í Grófinni. Þarna stóð
þá Ingólfsnaust og ef til vill hafa Hlíð-
arhús átt þar naust iíka, og ekki er
óhugsandi að Landakot hafi haft þar
sjóbúð (og seinna er með vissu talað
um sjóbúð þarna og var hún þá eign
Grjótamanna). Um Landakot segir í
Jarðabókinni 1703: „Skipaútgerð má
ábúandinn hafa svo mikla sem hann
megnar, frí af bóndanum í Vík“.
----0----
Þegar innréttingarnar hófust upp
úr miðri 18. öld, var sýnilegt að hér
yrði að rísa upp verksmiðjuþorp. Var
eigi aðeins að verksmiðjurnar þyrftu
sjálfar á miklu húsnæði að halda, held-
ur varð einnig að reisa hús handa
starfsfólki þeirra. Var því nauðsynlegt
að hafa til ákveðið skipulag þessa þorps,
á’ður en hafnar væru framkvæmdir.
Mun Skúli Magnússon sjálfur hafa ráð-
ið öllu um það. Hann mun hafa ákveð-
ið hve mörg hús skyldi reist að upp-
hafi og hann hefir valið staðinn fyrir
verksmiðjuhverfið. Landrými var nóg
og þess vegna var um nokkra staði að
velja, og í fljótu bragði virðist það ein-
kennilegt, að verksmiðjuhúsunum
skyldi ekki vera valinn staður sem
næst uppsátrinu, vegna þess að fyrir-
tækið hlaut að treysta nokkuð á sam-
göngur á sjó, er stundir liðu. Þá hefði
og verið heppilegt að láta Víkurbæinn
standa og hafa þar húsakost fyrir starfs-
fólk.
Þegar Skúli reisti Viðeyjarstofu, lét
hann ekki rífa bæinn, sem þar var, til
þess að nýa húsið gæti staðið á grunni
hans. Hann valdi nýja húsinu stað
nokkru austar og lét gamla bæinn
standa, þar til hægt var að flytja í nýja
húsið. En hér byrjar hann á því að láta
rífa mikinn hluta af gamla Víkurbæn-
um og reisa á tóftum hans tvö helztu
Aðalstræti 2, elzta verzlunarlóð í Reyk javíls. Verzlunin Geysir stendur þarna
núna. Myndin er tekin um 1930.