Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1965, Blaðsíða 1

Eftir Thor Vilhjálmsson
Meðfylgjandi kafli er úr hinni
giæsilegu Kjarvals-bók Xlior Vil-
hjálmssonar, sem kom út lijá
Helgafelli 1964. Hann er birtur í
tilefná af áttræðisafmæli Kjarvals
í fyrradag:.
í HEIMI listarinnar eru gamlir hlutir á
ihvörfum. Byltingin geisar gegn hinum
klassísku viðhorfum. ómurinn berst
jafnvel til Norðurlanda þótt þeir séu
seinir að taka við. sér þar.
Van Gogh og Gauguin höfðu verið
sýndir í Danmörku upp úr 1890, þá þótti
inönnum ekkert í þá varið þar en nú
eru ýmsir þarna að skamma forfeður
sína í Danmörku fyrir að 'hafa ekki
•keypt upp þessar myndir sem þá buð-
ust fyrir lítið fé en eru nú alltaf að
sprengja metin á hinum frægu mál-
vefkauppboðum.
• Það er gömul saga, ætli hún sé ekki
ennþá ný. En upp úr 1905 var óhætt að
láta þessa menn slá í gegn í Kaupmanna-
höfn, og þá var uppi eldur í hugum
þeirra sem þeina hlutum sinntu. Norð-
urlönd eignast loksins málara í heims-
sniði, Norðmanninn Munch. En sú skelf-
jng sem laust mæta fulltrúa grandvar-
leikans og bara venjulegt fólk við að
sjá myndir þessa voðalega Norðmanns
sem skeytti engu um leikreglur listáskól-
anna, og leyfði sér að mála hlutiná öðru-
yísi en allir sáu að þeir væru, og skáld- ■
aði bara einsog honum sýndist í stað-
inn.. Honum var mest í muna að gjósa
geðróti sínu á strigann.
• Af öllum Norðurlandamá.lurum hygg
ég að þessi norski málari sé skyldastur
Kjarval í skaphita og geðofsa.
En Kjarval er miklu margslungnari,
þættirnir í listgáfu hans fleiri og öflugri,
hann syngur á fleiri strengi, list hans
er fjölbreyttari og ríkari.
Munch varð einn helzti fulltrúi ex-
pressjónismans, þessarar málarastefnu
sém breiddist óðfluga út einsog gárar frá
rótinu sem Van Gogh og Gauguin höfðu
vakið. Þaðan spruttu greinar í ýmsar
áttir; þetta er einskonar frelsishreyf-
ing þar sem listamaðurinn heimtar rétt
til að beila þeim brögðum sem honum
þóknast til að koma skáldskap sínum
til skila, hann yrkir hispurslaust á dúk-
inn. Hann er ekki bundinn við sannan-
lega lengd og breidd hlutanna á mæl-
ingarfræðivísu, hann getur teygt og tog-
fið einsog tilfinningin krefst og skáld-
mið hans.
Það mætti nefna nokkra expressjón-
iska stórmálara á ýmsum stöðum í Ev-
rópu á svipuðum aldri og Kjarval eða
heldur eldri sem hafa drukkið af sömu
lind en þróazt ólíkt, hver með sínum
hætti til fullnaðar í sérpersónuleika sin-
um einsog Kjarval sjálfur: Kokoschka
sem va*ð óhemjumagnaður um skeið
þótt í seinni tið hafi það dottið niður;
rússneski gyðingurinn Chagall, sem hef-
ur setið í París og verið að yrkja töfra-
fullar draumsýnir þar sem tregasæl lýr- .
ik svifur 3étt án þess að þurfa að slá
vængjum títt; Paul Klee .... Ailir hafa
þessir menn orðið snortnir af sama
straumi frá Van Gogh.
Auðvitað gat ekki farið hjá því að
maður með næmleik Kjarvals skynjaði
sterkt þessi umbrot. Hann fann hvern-
ig hlutirnir ólguðu og nýtt líf brumaði.
En hann fann líka aðstöðumuninn sinn
og lislamannanna sem komu upp í lönd-
um þar sem margar aldir af hefð voru
í senn grundvöllur til að byggja á og
hættur að berjast við. Áhrifin steyptust
yfir hann, sk;> ldi hann ekki oft hafa
staðið á öndinni? Gáfur hans og geð-
riki, krafturinn sem svall í honum, ef-
laust veit hann að þar stendur hann
ek.ki lakar að vígi en hinir. En hann
finnur hvernig hann verður að vinna
upp Islands tapaða tima, aldirnar mynd-
lausu. Hann ber ábyrgð á heilli þjóð,
að hún verði til í myndlist. Um leið og
hann finnur heimsbyltinguna ná til sín,
hvernig hann er einn af nýju mönnun-
um, skynjar hann einnig að þjóð hans
bíður eftir að hann komi heim og leggi
hornsteininn að hennar eigin list.
Kjarval hlaut að hafa aðstöðumun við
hina nýju menn stóru landanna sem
höfðu vaxið upp við myndlist og sumir
þurftu að berjast við glæsjlega gamla
hefð til að ná andanum sínum uþp og
eignast sjálfstæði. Þeir þurftu að brjót-
ast út úr félaginu eða ganga í byltingar-
klíkur til að neita hinni gömlu list sem
þeir höfðu margir fengið með móður-
mjólkinni.
En Kjarval var hinn sjálfst'æði mað-
pr sem byggði allt á eigin rammleik,
hafði orðið að berjast af öílu afli tíl að
komast í færi við listfélagsskap aldanna
og hefðin var ekki fjötur heldur ævin-
týri, frelsandi og langþráð. Hann hafði
byrjað einsog hinn fyrsti maður af und-
arlegri þörf í eðlinu að forma fyrir sér
skynreynslúna, tilsagnarlaust; og hafði
ekki fyrri manna. aðferðir til að stytta
sér leið. Hann svarar hinni hvíslandi
röddu í brjósti sér og finnur hana vaxa,
magnast að hljóm þar til hann fer a'ð
greina hin huldu rök sem eru borin a'ð
vitund hans.
Hann hefur ekki einu sinni séð Mónu
Lísu fj'rr en hann var fullorðinn maður
og þroskaður af hörðu stríði. Reyndar
hafði hann séð Fjallkonumyndina eítir
Benedikt Gröndal vegna þess að sú list
var utan á kaffipökkum. í öðru lagi
gerðist það á unglingsárum hans að í
verzluninni skaut upp grönnu limbandi
með myndum af dýrum.
Sjálfur hefur Kjarval sagt frá hvern-
ig honum fór þegar hann kom út í heim-
inn, i einskonar afstöð’ulýsingu sem
mætti kalla manífestó segir hann
árið 1922 þegar hann kom. heim til ís-
lands og hafði stóra sýningu á mvnd-
unura sem hann hafði verið að mála á
undanförnum árum:
, Eg kom.á þeim tíma út í heiminn sem
reaktíónin, mótstaðan, býrjaði gegn hin-
um klassísku skólum og stefnum gömlui
Eg var kominn- yf-ir ýngstu árin, én hafði
þó lítið lært. Ég var opinn fyrir öllu og
tilbúinn til að 'læra af hverju sém var
án þess þó að gera mér fyllilega grein
fyrir hvernig hollast mj'ndi að byrja.
Ahrifin streymdu yfir mig • sem foss
marglitra geisla og fannst mér ég vera
klettur sem eyddist og molnaði er flóðið
Framhald á bls. 11. .
(Ljósm. Ol. K. M.).