Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 1

Lesbók Morgunblaðsins - 19.05.1963, Blaðsíða 1
MEÐFYLGJANDI grein samdi dr. N. H. Söe, prófessor við Hafnarháskóla, fyrir Lesbókina í tilefni af 150 ára afmæli Kirke- gaards 5. maí sl., en sökum þess hve seint hún harst, vannst ekki tími til að ganga frá henni á ís- lenzku fyrir afmælisdaginn. 1 dag, hálfri annarri öld eftir fæðingu Kierkegaards, breiðast skoð- anir hans út um heiminn meir en nokkru sinni fyrr, og ekkert bendir til þess, að sú útbreiðsla hafi enn náð há- marki. Bf talað var við þýzka stúdenta á árunum rétt eftir síðari heimsstyrjöld- ina, vakti það undrun að heyra æ ofan í æ nefnd tvö nöfn: Nietzsche og Kierke- gaard. Bæði þessi nöfn lifa sannarlega enn í dag, en Nietzsche er greiniiega í efturför. Hann varð lika fyrir þeirri hremmingu, að menn eins og Hitler og Mussolini fengu mætur á honum. Þar varð hann fyrir órétti og honum mikl- um. En eins og síðar hefur komið í ljós, étti sérvitur systir hans mjög mikla sök á því. En hvort Nietzsehe getur ris- ið aftur í öllu sínu veldi, eftir þá með- ferð, eða hvort hann er búinn að vera, verður ekki gert að umræðuefni hér. E n Kierkegaard! Gengi hans hef- ur einnig verið nokkuð stígandi og fall- andi. í Þýzkalandi öðlaðist nafn hans fyrst frægð, þegar Karl Barth kom fram á þriðja tug aldarinnar og dró fram af heitri ástríðu tiltekna þætti í boðskap hans og setti hann í sess meðal mestu anda kristins dóms. Nú orðið lít- ur Barth að verulegu leyti öðrum aug- um á þetta. Að vísu er honum vel ljós mikilleiki Kierkegaards. En hann nefn- ir hann sjaldan og þá oftast með meira og minna ódulbúinni gagnrýni. En þar af leiðir ekki, að áhrif Kierkegaards á andlegt líf Þýzkalands, guðfræði þess og heimspeki í rýmstu merkingu orðs- ins, séu orðin úrelt og tilheyri sögunni. Öðru nær. Og á fjórða áratugnum hófst éhuginn á þessum Dana með skrítna nafnið fyrir alvöru í Ameríku. Þýðingar é verkum hans komu fram. Ed. Geism- ar, hinn danski fræðimaður, var feng- inn vestur um haf, og sjálfstæðar at- huganir hófust. Og þessi alda virtist magnast jafnt og þétt. í Englandi hefur þetta átt örðugra uppdráttar. Þar virð- ast menn annaðhvort beint vanrúaðir eða þá reyna eftir megni að túlka hinn édæla Kierkegaard þannig, að hann er næstum orðinn góður og rétttrúaður biskupakirkjumaður. En svo kom íranski eixisitentíalisminn eftir 1946 með Sartre í broddi fylkingar. Aftur heyrð- ist nafn Kierkegaards nefnt, og bók- menntirnar um hann jukust og mögn- uðust. ítalía hóf einnig þátttöku, og hinn spænskumælandi heimur, ekki sízt Argentína, lét ekki heldur sitt eftir liggja, að ekki sé minnzt á Japan, þar sem áhuginn á Kierkegaard virðist vera í hröðum vexti síðustu árin. Ef athuguð er bókfræðiskráin yfir Kierke- gaard-bókmenntir, sem J. Himmelstrup dr. phil gaf út í fyrra, verða menn blátt áfram agndofa. Og þó nær Himmelstrup ekki nema fram að 1Ú55, aldarártíð Kierkegaards. Og vitanlega hefur þessi kappiðni og nákvæmi fræðimaður látið eitthvað fram hjá sér fara. Kierkegaard er sannarlega orðinn fyrirferðarmikilL E n hvers vegna? Hvað hefur hann sérstaklega til síns ágætis? Hvers vegna varð einmitt hann — maðurinn frá hinni rólegu og samræmdu síðustu öld (eins og við teljum hana vera) — hinn mikli boðberi þess, hvað það er að vera maður, og framar öðrum leið- sögumaður kynslóðar, sem skekin er af hamförum okkar aldar? Sjálfur lifði Kierkegaard ekki líkt því jafnægilega viðburði og milljónir manna af okkar kynslóð hafa orðið fyrir á þessari öld. Trúlofun, sem fór út um þúfur, nokkrar illkvittnislegar skrípamyndir í skop- blaði, skilningsskortur hjá framámönn- um kirkjunnar. En það, sem úrslitum ræður, er sýnilega ekki, hvað menn fá að reyna, heldur hvernig menn reyna það, hvort menn gera úr því ævisögu, hvort menn trúa í fullri alvöru, að það sem gerist hafi tilgang, og reyni að finna þennan tilgang. ÍI vað er það að vera maður? Hvað er það að vera til, í þýðingarfyllstu merkingu þess orðs? Þetta var viðfangs- eíni Kierkegaards. Um þetta snerist rit- mennska hans frá upphafi til endaloka. Kierkegaard, sem var einhver skarp- asti og sjálfum sér samkvæmasti hugs- uður heims, var sannfærður um, að hugsunin gæti ekki náð valdi á hinum eiginlegu vandamálum tilverunnar. En þvi trúði Hegel, hinn áhrifamikli heim- spekingur þess tíma, og því trúðu áhang endur hans. Var það ekki einmitt snilldartillag Hegels, að hann hafði fundið upp rökfræði, kenninguna um lötgmál hugsunarinnar, og í krafti henn- ar gætu menn skilið þátt Guðs í ver- aldarsögunni, þróun andans með mann- kyninu, og þó einkum sögu mannlegr- ar hu§sunar? Menn gætu, eins og frá Iháum fjallstindí, horft með aðdáun yfir alla þessa merkilegu ringulreið, sem mannkindin hafði orðið að brjótast gegnum, og skynjað, að dýpst skoðað var þetta einmitt ekki ringulreið held- ur reglubundin og stöðugt fyllri birt- ing á eðli hins aigilda anda. Efiir N. H. Söe, dr. theol. E n þessu neitaði Kierkegaard. Þetta er ósvífinn hroki, og það veit hver maður, sem tekur tilveru sína alvar- 'lega. Hin nýtízkulega heimspeki byrj- aði á þeim mannalátum að segja, að við eigum að efast um allt. Og þar næst kom.u menn að því að sigrast á efanum. En Kierkegaard hélt því fram, að þetta væri að læðast að efninu. Menn geta reynt að standa skoðandi og ef hægt er „skiljandi“ andspænis tilverunni. Þá kemst maður að lokum í afstöðu „fagurfræðingsins", sem dýpst séð er óháð. Og sé maður hugsandi að upplagi, þykist hann hafa komizt að raun um, að allt sé raunverulega hé- gómi. Það sé ekkert varið í neitt, Já, en nautnir og skemmtanir? Jú, að vísu sem róandi meðal, sem menn sjá fljót- lega eins og það er. Þunglyndið verð- ur yfirsterkara. örvænting níhílismans liggur í leyni. Menn leggja á flótta, en geta ekki komizt undan. Lífið er sem sé ekki afstaða áhorf- andans, ekki öruggur né tryggjandi 'skilningur, þar sem menn geti ráðið fram úr öllu með hugsuninni. Lífið er álhætta, framsal á sjálfum sér í þá völ, sem er hugsunarlega óviss. Dýpsta eðli mannsins er ékki að finna í hugsun og atihugandi ró hans; en við erum fyrst í alvöru við sjálf í hinu áhættu- sama framsali persónuleikans, í því vali sem bindur okkur fyrir alvöru. Taktu þann kostinn áð trúa því, að'einhver tiigangur sé með tilverunni. Kjóstu að trúa því, að það sé grundvallarmis- munur á góðu og illu, og þess vegna geti lífið mistekizt. K. ierkegaard er kristinn maður. Ekkert í ritum hans skilst án þeirrar forsendu. Því er það, að þegar hann segir, að maðurinn sé andi, þá þýðir það að hvort sem hann gerir sér það 'ljóst eða ekki, þá standi hann til ábyrgð- ar gagnvart Guði. En Guð er ekki hægt að sanna, og því ekki heldur vald Ihins góða. En sú einkennilega stað- reynd, að grundvallarafstaða mannsins til tilverunnar, allt frá blautu barns- beini, er beygur, ber því vitni, að innst með sjálfum okkur vitum við, að lífið er alvara, að lífið getur tapazt eða unn- izt. Dýrin þekkja óttann, en þau þekkja ekki kvíðann. Kvíði mannsins sýnir, að hann er stöðugt neyddur til að velja annað hvort rétt eða rangt, með nýrri áhættu í hvert skipti sem hann þarf að velja. Því meiri andi, þeim mun meiri kv>ði. Eramhald á bls. 12

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.