Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.1960, Blaðsíða 15

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
339
Nokkur vísindanöfn - og hvað þau þýða
Nýlega er komin út bók eftir efnafrœöinginn Isaac Asimov, sem
er orðinn kunnur fyrir það að skrifa alþýðlega um allskonar vís-
indaefni. Þessi bók heitir „Words of Science“. Er þar skýrt frá
því hvernig ýmis vísindaleg heiti eru til orðin og hvað þau þýða.
Hér eru nokkur sýnishorn.
PACHYDERM
Nöfn á flestum algengum dýrum eru
mjög gömul, og sum svo að menn vita
varla uppruna þeirra (svo sem köttur,
mús). Stundum hefir það borið við,
þegar vísindamenn hafa rekist á dýr,
sem þeir þekktu ekki áður, að þeir
hafa tekið upp nöfn þau, er frumþjóð-
irnar höfðu gefið þeim. Þannig eru upp
runnin nöfn eins og chimpanze, oposs-
um o. fl. Aftúr eiga önnur dýranöfn
sér sögulegri uppruna.
Nafnið „eléphant“ (fíll) er t. d. kom-
ið af gríska orðinu elephas, en senni-
léga er það áður komið frá Fönikíu-
mönnum og var þá aleph (en það þýddi
uxi). Fílar komu fyrst frá Indlandi til
vesturhluta Asíu og þá mun mönnum
hafa blöskrað hvað þessar skepnur
voru stórar. Þeir þekktu engar stærri
skepnur en naut, og þess vegna heldu
þeir að fíllinn væri af nautakyni. Róm-
verjar komust fyrst í kynni við fíla er
þeir háðu orustu við gríska hershöfð-
ingjann Pyrrhus hjá Lucania í sunnan-
verðri ítalíu, og þeir kölluðu þá
„Lucaniu-uxa“.
Nafnið „hippopotamus" er komið úr
grísku og dregið saman úr orðunum
„hippos" (hestur) og „potamos" (elfur)
og þýðir því blátt áfram flóðhestur.
Fíllinn og flóðhesturinn voru eitt
sinn taldir í flokki „pachydermata“
Það nafn er komið úr grísku og sett
saman úr. orðunum pachys (þykkur)
og derma (skinn), og þýðir því þykk-
skinnungar. Nú er þessi flokkun úr
sögunni, en fílar eru stundum enn
nefndir „pachydérms“.
MAGNET
í fornöld vakti það furðu manna, er
þeir fundu svartan málm, sem hafði
þann hæfiléika að draga járn aðsér. Það
er mælt, að gríski spekingurinn Thales
hafi fyrstur manna athugað þetta fyrir-
bæri. Hann fekk hinn svarta málm frá/
borginni Magnesia í Litlu-Asíu, og þess
vegna néfndi hann málminn „magnes".
Þetta hefir nú breytzt í „magnet", en
málmurinn sjálfur er nefndur „magn-
etite“.
Rómverski náttúrufræðingurinn Pliny
eldri ruglaði þessum málmi Thales sam
an við annan svartan málm, sem hann
nefndi líka „magnes". Á miðöldunum
voru rit Plinys afrituð, og voru skrif-
ararnir ekki allir lærðir né vandvirkir
og urðu því margar ritvillur hjá þeim.
Þannig varð „magnes" í höndum
þeirra að „manganese".
Seinna var „magnes" Plinys notað
við glergerð til þess að ná úr glerinu
græna litnum, sem stafaði af jámsam-
böndum. Þá fékk þessi málmur nýtt
nafn og var kallaður „pyrolusite". en
það var dregið saman úr grísku orðun-
um pyr (funi) og louein (að þvo).
Funa-nafnið benti til þess hve mikinn
hita þurfti til þess að bræða gler.
Árið 1774 tókst sænskum manni,
Johan Gottlieb Gaþn, að einangra nýan
málm úr „pyrolusite", og flaskaði þá á
misrituninni í riti Plinys og kallaði
þetta nýa efni „manganese". Hefir það
loðað við síðan.
í fornöld fannst og annað málmefni
í grend við Magnesia, en það var hvítt.
Rómverjar kölluðu það „magnesia
alba“ (alba þýðir hvítur) til þess að
greina á milli þess og „rnagnes", sem
var svart. ÁriíJ 1831 tókst frönskum
efnafræðingi, Antoine A; B. Bussy, að
einangra nýtt málmefni úr magnesia
alba, eða skyldu efni, og kallaði það
„magnesium . — Þannig draga tvö
málmefni, og segulmagnið, nöfn sín af
borginni Magnesia austur í Litlu Asíu.
BAROMETER
Ef þú stingur strái niður í vatn og
sýgur svo að þér, þá kemur vatnið upp
í gegn um stráið. En væri nú stráið 33
fet á lengd og stæði beint upp á end-
ann, þá þýddi ekkert að soga, hverjum
ráðum sem beitt væri, því að vatnið
kæmi aldrei upp úr stráinu. Þetta þótti
ítalska eðlisfræðingnum Galileo undar-
legt, en hann gat ekki leyzt þá gátu
hvernig á þessu stæði. En Torricelli
lærisveini hans kom til hugar, að það
væri ekki sogið sem drægi vatnið upp
stráið heldur loftþunginn á vatninu,
sem stráið stóð niðri í. Þegar
vatnið væri komið svo hátt í
stráinu, að þungi þess samsvaraði
þunga aðdráttaraflsins á yfirborði
vatnsins, sem það kom úr, þá væri ekki
hægt að koma vatninu hærra.
Árið 1643 gerði hann tilraunir um
þetta á kvikasilfrj. Nú er kvikasilfur
13,5 sinnum þéttara í sér en vatn, og
af því ályktaði hann, að 2,5 feta súla
af því mundi samsvara 33 feta súlu af
vatni. Hann fékk sér 3 feta langt gler-
hylki, fyllti það af kvikasilfri, brá
fihgrinum fyrir opið, hvolfdi glerhylk-
inu og lét opna endann koma niður i
skál, sem kvikasilfur var í. Þá lækkaði
kvikasilfurssúlan í glerhylkinu svo að
hún var ekki nema 30 þumlungum
hærri heldur en yfirborð kvikasilfurs-
ins i skálinni. En fyrir ofan kvikasilfrið
í glerhlykinu var „tóm“ og það kallaði
hann „vacuum" og er það dregið af
latneska orðinu „vacuus" sem þýðir
tóm.
Arið 1648 fór franskur stærðfræðing-
ur, Blaise Pascal, með slíkt kvikasilfurs
hylki upp í háfall. Hann taldi að toft-
þrýstingurinn yrði minni og minni eftir
því sem hærra kæmi í fjallið, og að
sama skapi mundi lækka í glerhylkinu.
Og þetta varð.
Síðan er slík kvikasilfurssúla notuð
til þess að mæla loftþyngd, og er kölluð
„barometer". Nafnið er komið úr grísku
af „baros“ (þungi) og „metron" (mæl-
i'ng) og þýðir því loftþyngdarmælir
eða það sem vegur þunga loftsins á
hverjum stað.
HIEROGLYPHICS
Grískir ferðamenn sem fóru um
Egyptaland áður en Kristur fæddlst
fundu þar ýmsa steina með áletrunum
og útflúri. Þessi tákn voru þá þegar
orðin svo gomul, að engi* skildu þau
nema musterisprestar. Grikkir kölluðu
því þessar ristur „hieroglyphika" og er
það dregið af hieros (helgi) og glyp-
hein (að rista). Nafnið þýddi því helgi-
ristur.