Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.1958, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
629
um var skammtaður hnausþykkur
grjónagrautur með sýrópi út á; seinna
varð úr þessu rúsínugrautur. Þegar
leið á kvöldið var borið fram kaffi og
lummur. — Öllum skepnum var gerð-
ur dagamunur, meira og betra hey
borið fyrir kindur, hesta og kýr en
vant var, og eins var tiglað hundum
og köttum. En varast bar að gefa
hundi þrjá spæni, heldur annað hvort
tvo eða fjóra. — Fram til 1744 var
messað á jólanóttina og fóru þá allir
til kirkju, sem vetttling gátu valdið.
Venjulega var þó einn skilinn eftir
heima til að gæta bæarins, en það var
hættuspil, því að huldufólk sat um að
komast í bæinn og halda þar jóla-
skemmtan sína. Tröll voru líka vís til
að koma og hirða vökumanninn í jóla-
matinn handa sér. En útilegumenn
komu aldrei á jólanótt, og sé þess getið,
þá er það missögn.
Jóladagur 25. des.
Sé sólskin fagurt á jóladag, verður
gott ár. Sumir telja að jóladagarnir
tólf merki tólf mánuði ársins og muni
viðra svo á hverjum mánuði sem viðr-
ar á hverjum degi jóla, eins og stend-
ur í vísunni:
Tólf dagar, sem jól títt falla,
teikna þess árs mánuði alla,
samlíkan hvern mánuð segi
sem viðrar á hvers þess degi.
Merkir þá jóladagur janúar, annar
í jólum febrúar, þriðji marz o. s. frv.
En þetta mun vera af erlendum toga
spunnið. Á hinu er meira mark tak-
andi hvernig stendur á tungli á jóla-
daginn, eins og segir í þessum vísum:
Hátíð jóla hygg þú að,
hljóðar svo gamall texti,
ársins gróða þýðir það
ef þá er tungl í vexti.
En ef máninn er þá skerðr
önnur fylgir gáta,
árið nýa oftast verðr
í harðasta máta.
Nú stendur svo á, að tungl verður
fullt aðfaranótt annars í jólum kl.
2.54. Verður því að telja að tungl sé
enn í vexti á jóladaginn og ætti það
að boða gott ár. „Sé jóladagur með
vaxandi tungli, veit á gott ár, og sé
hann góður, veit á enn betra“.
Brandajól.
Fram að 1770 var þríheilagt á öllum
stórhátíðum, en var þá af tekið. Víða
helzt það þó allt fram á 19. öld, að fólk
fengi frí á þriðja í jólum. Fjórheilagt
varð þá, ef sunnudag bar upp á að-
fangadag eða fjórða i jólum, og voru
það þá kölluð „brandajól". Síðan
heitir svo ef þríheilagt verður, en
„brandajól hin stóru“ r.efndu menn þá
hina fornu fjórhelgi, og jafnvel eins ef
Þorláksmessu bar upp á sunnudag. Nú
eru kölluð „litlu brandajól“ þegar að-
fangadagur er á sunnudegi ,en „stóru
brandajól" ef þriðja 1 jólum ber upp
á sunnudag.
Annar jóladagur 26. des.
Ef þá er sólskin, boðar það hart ár.
Sú var trú manna, og mun loða við
enn, að gott veður um jólin boði slæmt
veður um páska, en gott veður um
páska boði illt um næstu jól. Þaðan
er málshátturinn: „rauð jól, hvítir
páskar“. — Annar jóladagur er helg-
aður Stefáni frumvotti, og hefir hann
fyrrum átt allmikil ítök í hugum
manna, því að honum voru helgaðar
5 kirkjur hér á landi og auk þess var
hann verndardýrlingur tveggja.
Gamlárskvöld 31. des.
Að þéssu sinni lýkur árinu á mið-
vikudegi. I jólaskrá Beda prests segir
svo: „Ef janúar fellur á fimmtud., verð-
ur vetur breytilegur, vorið gott, sumar
þurrt, heyskapur í góðri vægð; höfð-
ingjar og voldugir deya“. Ef stillt og
gott veður er á gamlársdag, mun gott
ár í hönd fara.
A gamlárskvöld er allt á flugi og
ferð, því að þá flytja álfar búferlum,
og má búast við að þeir komi við á
heimilum mennskra manna. Þess vegna
höfðu húsmæður þann sið að sópa og
prýða bæinn, ganga síðan þrisvar um-
hverfis hann og bjóða álfum heim með
þessum orðum: „Komi þeir sem koma
vilja, veri þeir sem vera vilja, fari
þeir sem fara vilja, mér og mínum að
meinalausu." Stundum báru þær vist
á borð fyrir álfana, og var hún jafnan
horfin að morgni.
í Súlnaskeri í Vestmanneyum var
hulduprestur, sem jafnan var nefndur
„skerpresturinn" og var mönnum að
góðu kunnur. Hann átti steinnökkva
og hafði þann sið að róa á hverju
gamlárskvöldi upp að Ofanleiti til
fundar við prestinn sem þ ar var.
Tók Ofanleitisklerkur vel á móti hon-
um og sátu þeir við drykk og kræs-
ingar fram yfir miðnætti. Nú er langt
síðan, og halda menn helzt að sker-
presturinn sé dáinn fyrir mörgum ár-
um.
Á gamlárskvöld geta stúlkur séð
mannsefni sitt og piltar konuefni sitt
með því að horfa í spegil í koldimmu
herbergi. Kemur þá fram í speglinum
lýsandi mynd af piltinum eða stúlk-
unni. En sá er hængur hér á, að áður
verður að hafa yfir sérstaka særinga-
þulu, sem nú er gleymd. — Annað og
auðveldara ráð er að liggja í kross-
göngum á nýársnótt, t. d. þar sem dyr
á búri og eldhúsi standast á. Bregst
það þá ekki að tilvonandi maki kemur
og býður fram alls konar gjafir, en
enga gjöfina má þiggja, því að þá fer
hjónabandið illa.
Merkilegir eru þeir draumar, sem
menn dreymir á nýársnótt, og má taka
mark á þeim, eftir því sem gamlir
menn sögðu.
Landfriðun
og gróður
GRÓÐURFARSBREYTINGAR
verða oftast ærið miklar, þegar
lönd eru tekin til friðunar. Oft
koma ólíklegustu plöntur fram á
ýmsum stöðum. Blágresi er m. a.
ein þeirra planta, sem lítið ber á
í nágrenni Reykjavíkur utan frið-
aðra landa. í Heiðmörk sást það
varla fyrir friðunina, en er nú ein
algengasta blómjurtin í hrauni og
kjarrbrekkum. Sama gildir í Und-
irhlíðum ofan við Hafnarfjörð, þar
sem Skógræktarfélag Hafnarfjarð-
ar á lítinn reit. Eyrarrós varð vart
fundin í Þjórsárdal fyrir friðun
landsins, að sögn Ólags Bergssonar
fyrrum bónda á Skriðufelli. Á
fimm árum varð hún mjög algeng
á Fossáreyrum ofan við Skeiða-
mannahólma. Fuglaertur hafa
breiðzt mjög út umhverfis túnfót-
inn í Haukadal í Biskupstungum
eftir friðunina, en voru vart sýni-