Lesbók Morgunblaðsins - 23.05.1954, Blaðsíða 5
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
353
Gunnar Dal: Seinni grein.
Descartes
FkESCARTES er kallaður faðir
nútíma heimspeki, heimsmynd-
unarfræði og sálfræði. Framar öllu
öðru var hann þó stærðfræðingur.
Heimspeki hans öll var hömruð í
smiðju rúmfræðinnar og tók á sig
mynd teningsins. Hann sjálfur var
hinn fyrsti punktur í þessum ten-
ing, guð var hin fyrsta lína, ver-
öldin var flöturinn, siðfræði, trú,
vísindi, listir og allir aðrir hlutir í
ríki mannssálarinnar voru hæðar-
línur sem risu á þessum fleti.
Alla sanna þekkingu og alla
sanna heimspeki helt Descartes að
hægt væri að fella inn í reglur
rúmfræðinnar. Hann segir m. a. í
bók sinni „Descourses de la met-
hode“.
„Mér geðjaðist vel að stærðfræði
vegna þess hve sannanir hennar
voru óyggjandi og sjálfsagðar, en
þó haf ði ég ekki enn sem komið var
uppgötvað hið sanna hlutverk
hennar.“ — Og á öðrum stað segir
hann:
„Þessar löngu keðjur af rök-
fræðilegum ályktunum, bæði ein-
földum og auðveldum, sem rúm-
fræðingar nota til að setja fram
hinar erfiðustu sannanir, urðu til
þess að ég fekk þá hugmynd að
allt sem kynni að birtast í vitund
mannsins kynni að vera tengt sam-
an á annan hátt og að engin sann-
indi væru svo fjarlæg að ekki
mætti komast til þeirra að lokum,
engin svo djúpstæð, að ekki væri
hægt að uppgötva þau, ef menn
gættu þess aðeins að veita engu
því viðtöku, sem ekki væri sann-
leikur, ef menn gættu þess að draga
jafnan rétta ályktun af staðreynd-
um.“
En hvernig átti Descartes að
koma heimspekinni yfir á þennan
grundvöll skynseminnar? Kirkjan
réði yfir hugum manna. Hina
gömlu grísku heimspeki hafði hún
klætt í búning miðaldanna og við
hana bættist svo heimspeki kirkju-
feðranna. — Descartes hafði vissa
óbeit á þessari heimspeki. Hvernig
gat hann sett fram sína nýu heim-
speki án þess að lenda í beinni and-
stöðu við kirkjuna og stétt sína?
Descartes tók það ráð að þvo spjald
heimspekinnar hreint og byrja al-
gjörlega að nýu. En fyrst hann
byrjaði ekki heimspeki sína á sama
hátt og kirkjufeðurnir og hinir
gömlu grísku heimspekingar, á
hverju gat hann þá byrjað? — Þeg-
ar stærðfræðingur fær dæmi til úr-
lausnar verður hann að fá gefnar
upp einhverjar ákveðnar stærðir,
sem áður hafa verið sannaðar eða
eru augljósar. En hver var þessi
stærð sem Descartes gat gefið sér
upp? Var nokkuð það til sem Des-
cartes gat vitað með fullri vissu að
væri óyggjandi sannleikur? Var til
nokkur sönnun fyrir því að öll
skynjun mannsins væri ekki tóm
skynvilla? Hvernig getum við vitað
að heimurinn sé í raun og veru til
en sé ekki aðeins blekking eður
gjörningar einhvers ills anda? —
Dreymir okkur ekki um lönd og
borgir og þegar við vöknum upp
af draumi okkar, — hvar eru þá
þessi lönd og þessar borgir? Þær
eru hvergi til nema í draumi okk-
ar. — Og getur nú ekki verið að
við vöknum upp af draumi lífsins
einn góðan veðurdag og spyrjum
undrandi: Hvar er þessi jörð okkar
og þessi heimur, sem við lifum í?
— Og við verðum þá e. t. v. að
svara á sama hátt: Hann er hvergi
til nema í draumi okkar! — Og
þannig segir Descartes getum við
efazt um alla hluti í jörðu og á.
— En er þá ekkert öruggt, enginn
fastur punktur til að draga línu
út frá?
Bíðum við. Eitt höfum við þegar
uppgötvað, eitt er þá a. m. k. alveg
víst: Við efumst. Að efast er að
hugsa. Því meira sem við efumst
þeim mun meira hugsum við!
Þannig getum við fullyrt að við
hugsum: Maðurinn hugsar. Að
hugsa er að vera til. Og þannig
hefur Descartes tekizt að festa
hinn fyrsta punkt á þetta auða
spjald heimspekinnar: Cogito, ergo
sum. Ég hugsa, þess vegna er ég til!
En í raun og veru efaðist Des-
cartes aldrei um tilveru sína eða
veraldarinnar. Hann aðeins læzt
efast. Sannir efasemdamenn eins
og Pyrrho og Montaigne efuðust
vegna þess að þeim tókst ekki að
komast að neinni niðurstöðu. Des-
cartes læzt efast til þess eins að
komast sem auðveldlegast að fastri
niðurstöðu.
Þetta er heldur ekki aðferð
kirkjufeðranna: Ég trúi til þess að
geta skilið höfðu þeir sagt. Ég verð
að efast til þess að geta skilið, segir
Descartes. Þannig heldur Descartes
með þessu inn á nýar brautir, sem
leiða til þeirrar heimspeki sem við
á okkar tímum köllum „nútíma
heimspeki“.
En þessi fræga setning Descartes,
Cogito, ergo sum, sem er fyrsti
punkturinn í heimspeki hans segir
þó í sjálfu sér ekki mikið og sem
sönnun um tilveru er hún einkis
virði. Fjölmargir heimspekingar