Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.1945, Blaðsíða 11

LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
llfí
Um sjera Björn í Sauðlauksdal
— Eftir S. K. Steindórs —
Ekki er neitt kynlegt við það,
J>6 Sauðlauksdals heimilið, með
slíkri stjórn og starfsemi utan húss
og innan, efnaðist hrátt. Enda scgir
sjera Bj. Þorgr.: „En af dugnaði og
kænsku við búsýslan og aldingarðs-
yrkju, hvað síðasttalið hann sjálf-
krafa setti á stofn, fók hagur hans
skjótum framförum. Braust (hann)
á móti inngrónum alþýðufordómi,
með að hagnýta til mannfæðis
margskonar matjurtir, að loflegu
dæmi annara þjóða. — Enda varði
hann til þess bæði eigin ö'rviðis-
sveita og töluverðum kostnaði".
Sjera Björn verður að teljast
alveg einstæður brautryðjandi í
búskaparháttum, hjer á landi á
þessum tíma. IUaut hann að laun-
um öfund og illmæli, frá sumum
þeim mönnum, sem heldur kusu að
sitja auðum höndum, eða „dorga
dáðlaust upp við sand“. Áreiðan-
legt er þó að ýmsir tóku hann sjer
til fyrirmyndar. Þannig bendir
hinn mæti fræðimaður, Þorsteinn
sýslumaður Þorsteinsson, í riti sínu:
„Landbúnaður í Dalasýslu og á
Snæfellsnesi", á, að upptökin að hin
um enganveginn ómerkilegu rækt-
unartilraunum. sjera Jóns á Ball-
ará, hafi átt upphaf sitt hjá sjera
Birni. Líklegt þætti mjer og, að
spor hinna miklu búnaðarfram-
kvæmda Magnúsar sýslum. Ketils-
sonar, mætti einnig rekja til Sauð-
lauksdals. Þó Þorsteinn sýslum.
vilji ekki við það kannast, í Æfi-
sögu M. Ket. Því er Magnús flytst
til Búðardals 1762, en þá má segja
að biinaðarathafnir hans hefjist, —
var sjera Björn búinn að reka hin-
ar margháttuðustu búnaðarfram-
Onnur grein
kvæmdir í 8—9 ár. Fer naumast
hjá því, þó allmikil fjarlægð væri
á milli, að jafn mikilhæfvrr og
glöggur maður, sem Magnús var,
hafi fylgst með og geffð 'gtfum,
]>ví sem til góðra nýunga mátti
telja, og að hann hafi viljað hag-
nýta reynslu annara. Þannig lögðu
þeir báðir stund á túnasljettun,
sem mun hafa verið al^jör nýung
á þeim tíma, að vísu nteð mjög
seinvirkum og frumstæðum aðferð-
um, sem sjera Björn lýsir í ,,'Atla“.
Sæmundur Eyjólfsson segir svo
um garðyrkju sjera Björns: „Marg-
ir góðir menn hafa unnið. garð-
vrkjunni til eflingar hjer á landi,
en enginn þeirra jafnast þó við
Björn Iíalldórsson. Hann er ágæt-
astur allra garðyrkjumanna er ver-
ið hafa hjer á landi. Öll garðyrkja
mátti heita óreynd, þá er hann kom
til sögunnar, og þó hefir líklega
enginn ræktað fleiri matjurtir en
hann, og enginn gert jafnmargar
og rækilegar tilraunir um það, er
áður var óreynt í þessum efnum“.
— En Þorv. Thor. segir í íslands-
lýsingu sinni: „Langmestur garð-
yrkjumaður á 18. öld var Björn
próf. Halldórsson í Sauðlauksdal.
Hann gróðursetti fyrstur kartöflur
á íslandi, ræktaði margskonar mat-
jnrtir og gjörði ýmsar tilraunir til
trjeplöntunar, ritaði margt um
garðrækt og búfræði og var hinn
riiesti nytsemdar- og sómamaður í
hvívetna*{.
Eyrsta tilraun til kartöflurækt-
unar á Norðurlöndum var gerð í
Danmörku árið 1719, en fór að
mestu út um þúfur, og ekki nær
kartöfluræktin þar útbreiðslu svo
teljandi sje, fyrr en á árunum 1760
—60. l’m Noreg fór þó útbreiðsla
þeirra enn hægara. ÞaAnig voru
kartöflur fyrst ræktaðar á Háloga-
landi árið 1774, eða 2!í árumi' srðar
en hjer' á landi, og ekki kornust þær
norður til Lofoten fvrr en um alda*
mótin 1800. Það var fyrst eftir að
menn komust upp á lagið með að
fara að brugga tir þeim brennivín,
að útbrejðsla þeirra fór að verða
örari. Lengi vel hafði fólk hjer á
landi eins og annarsstaðar, megn-
asta ógeð á því að borða kartöflur,
taldi þær af djöfullegum uppruna,
þar sem þær yxu við rótina, niður
í myrkri moldnrinnar. Mun ekkj
ýkjalangt síðan sií hjervilla er með
öllu útdauð.
Sjera Bjöm vildi rejma hvort
þessi „nytsami jarðarávöxtur gæti
þrifist hjer á landi“. Fjekk hann
því senda eina „skeppir“ (skeppa er
að rúmmáli 1/g úr tunnu) af kart*
öflum frá Kaupm.höfn árið 1759.
Þær komu þo ekki hingað til lands-
ins fyrr en 6. ágúst, þá um sumarið.
Höfðu þær verið á þilfari skipsins
á leiðinni og orðið sjóblautar. Þýð-
ingarlanst hefir sjera Björn talið,
að setja kartöflurnar í garð, er svo
var orðið áliðið sumars, en ljet þær
í stórt ílát, og huldi moldu, fjekk
hann svo um haustið „örlítil kart-
öflu-ber“. Eannast þar að mjór er
mikils vísir, því næsta vor setti hann
kartöfluberin frá árinu áður niður,
og fjekk vel þroskaðar kartöflur
haustið 1760. Síðan munu þær hafa
átt heimkynni hjer á landi, þó ekki